Быйыл Сахабыт сирин автономията олохтоммута 100, ону тэҥҥэ Хаҥалас улууһун култуурата тэриллэн үлэлээбитэ 90 үбүлүөйдээх сылларын бэлиэтиибит. Бу икки улахан бэлиэ өйдөбүнньүк сыллар саха норуотун олоҕун төрдүттэн уларыппыттара. Ол курдук саҥа былаас олохтонор ыарахан кэмнэригэр, олох уларыйыытыгар түбэһиннэрэн, үөрэҕэ суох үлэһит-хамначчыт дьону сырдыкка, үөрэххэ тардаары ааҕар балаҕаннар тэриллибиттэрэ. Ити туһунан сэбиэскэй кэмҥэ үөскээбит, улааппыт, ХХ-с үйэҕэ олох тутула сайдарын туһугар олохторун анаабыт үлэһиттэри илэ көрөн, ааҕа билэн, кэпсээннэрин истэн, олох сайдыытын, уларыйыытын билбит көлүөнэ дьоммут.
Түгэнинэн туһанан сүүсчэкэ сыллааҕыта Хаҥалас нэһилиэктэригэр тэриллибит ааҕар балаҕаннартан саҕалаан, кэлин 22 олохтоох кулууп, култуура кииннэрэ буолан, үйэ кэриҥэ олохпут устата кимнээх тугу үлэлээбиттэрин, үлэлии сылдьыбыттарын билиһиннэрэн быйылгы суруйууларбын онно аныахпын баҕарабын. Бастакы суруйуубун Самыртай нэһилиэктэриттэн саҕалыыбын.
Хачыкаат, Кыһыл Үрүйэ нэьилиэктэрэ
30-с сылларга Саха сирин үрдүнэн киэҥ далааһыннаах култуурунай өрөбөлүүссүйэ хампаанньата саҕаламмыта. Бастакы култуура дьиэтэ Самыртай сиригэр-уотугар ааҕар балаҕан быһыытынан тэриллибитэ. 1936 сылтан саҕалаан, нэһилиэккэ норуот ырыаһыттара олоҥхону испэктээк быһыытынан туруорар буолбуттара. Ол курдук бастакы турбут “Ньургун Боотур” олоҥхо-испэктээк Состокуолга аһаҕас халлаан анныгар тэриллэн, ыһыахха көрдөрүллүбүт. Салайааччынан уонна тэрийээччинэн Кыһыл Үрүйэ холкуоһун бэрэссэдээтэлэ Константин Петрович Константинов эбит. Тэриллибит куруһуокка Кыһыл Үрүйэ, Хачыкаат, Күөрдэм, Тиит-Эбэ холкуостаахтара киирбиттэр. 1937 сыллаахха, бэс ыйыгар Саха АССР 15 сыллаах үбүлүөйүгэр анаан, Покровскай бөһүөлэгэр саҥа тутуллубут паркаҕа оройуоннааҕы сайыҥҥы бырааһынньыкка «Дьулуруйар Ньургун Боотур» испэктээк-олоҥхону Хачыкаат, Дьөппөн нэһилиэгин олохтоох уус-уран самодеятельность кыттыылаахтара көрдөрбүттэр. Архыып матырыйааллара кэпсииллэринэн Орджоникидзевкай оройуон самодеятельнай артыыстара норуот олоҥхотун өрөспүүбүлүкэҕэ аан бастакынан сценаҕа таһаарбыттар.
1939-40 сылларга Хачыкаат нэһилиэгэр олохтоох кулууп арыллыбыт. Оччотооҕу кэмҥэ кулууп баартыйа ыйааҕынан салайтаран үлэтин былааннаан ыытара. Кулууп салайааччытынан бастакы сылларга комсомол Харлампьев Иван Семенович, 1942-1944 сылларга Нестеров Ион Николаевич үлэлээбиттэрэ. Сэрии сылларыгар сүрүн үлэнэн агитация үлэтэ уонна субуотунньуктары тэрийии этэ. Кулууп оччолорго билиҥҥи Кириим уулуссаҕа турара. 1945 сыллаахха Саха сирин оройуоннарыгар Кыайыы ыһыахтара ыһыллыбыттар. Ол сайын оскуола директора Степан Анисимович Анастатов көҕүлээһининэн аһаҕас халлаан анныгар уус-уран самодеятельность кыттыылаахтарын күүһүнэн олоҥхо туруоруллубут. 1947 сыллаахха Хаҥалас уон биир олоҥхоһута түмсэн, кырдьаҕас олоҥхоһут Еремей Яковлев салалтатынан, I уонна II Дьөппөн, Нөөрүктээйи, Хачыкаат нэһилиэктэрин ыһыахтарыгар олоҥхолоон кытталлар. Ити сыл оройуон олоҥхоһуттара Саха АССР 25 сылын туолар үбүлүөйдээх тэрээһинигэр эмиэ көхтөөх кыттыыны ылбыттар. Кэлин холкуос бэрэсэдээтэлэ Д.В. Киприянов куорат сириттэн артыыстары таһаартаан сүрдээх улахан ыһыахтары ыһар буолбуттар. Кулууп дьиэтигэр эдэр дьон мустан мандолинанан, балалайканан доҕуһуоллатан краковьяк, вальс, полька үҥкүүлүүллэрэ.
1957 сыллааххха Буотаматтан мас дьиэни көһөрөн Хачыкаакка саҥа кулууп дьиэтэ тутуллан үлэҕэ киирэр. 1958 сыллаахха кулууп кэҥэтиллэн салҕанар. Кулууп тутуугар Исаков Василий Афанасьевич, Нестеров Кузьма Васильевич, Павлов Спиридон Николаевич үлэлээбиттэр. Бу кулуупка сэбиэдиссэйдэринэн араас сылларга Олесов И.Ф., Попов Ф.З, Максимов В.В., Борисов Д. Л., Заморщикова Р. П. үтүө суобастаах үлэлээбиттэрэ.
1970 сылтан Хачыкаат кулууба Тыа култууратын дьиэтин аатын ылар. 1974 сылтан анал үөрэхтээх Виктор Гаврильевич Егоров кэлэн төрөөбүт дойдутугар директорынан үлэлиир кэмигэр, кулууп материальнай базата кыаҕырар, үгүс элбэх үлэ, испэктээктэр уонна да атын тэрээһиннэр быыстала суох ыытыллаллар. Эдэр ыччат, комсомол активтара нэһилиэк култуурунай олоҕор актыыбынай кыттыыны ылаллар. Уус-уран салайааччыларынан араас сылларга Нестеров Иван Кузьмич (1974 — 1978), Федорова Маргарита Ивановна (1982 — 1999), Устинова Альбина Герасимовна, Ермолаева Зоя Петровна, Игнатьева Галина Гарильевна худругунан үлэлииллэр. 1989 сылтан кулууп иһинэн АКБ тэриллэр, ол иһигэр икки методист уонна биир суоппар эбии штаттара көрүллэр.
1986 сылларга саҥа таас кулууп тутуута саҕаламмыта уонна 1995 сыл ахсынньы ыйыгар дойду үрдүнэн ыһыллыы-тоҕуллуу бара турар бириэмэтигэр олоххо киирбитэ. Кулууп үлэҕэ киириитигэр баһылык Киприянова Капиталина Петровна уонна инники үлэлээбит директордар Егоров Виктор Гаврильевич уонна Архипова Карелия Валентиновна өҥөлөрө улахана. Саҥа кулуупка бастакы директорынан Лидия Наумовна Попова анаммыта. Кулууп иккис этээһигэр библиотека, аллараа этээскэ музыкальнай оскуола көһөн кэлбиттэрэ. Саҥа кулуупка үлэ күргүөмнээхтик саҕаламмыта.
2002 сылтан «Сарыал» култуура киинигэр күн бүгүҥҥэ диэри директорынан айымньылаахтык Галина Гаврильевна Игнатьева үлэлиир. Сэттэ үлэһиттээх кэлэктиип билиҥҥи олох ирдэбилинэн салайтаран, олохтоохтор иллэҥ кэмнэрин атаарар араас хабааннаах тэрээһиннэри ыытан, норуот талааннарын арыйан, киэҥ эйгэҕэ билиһиннэрэн, үрдүк чыпчаалларга таһаарар сыаллаах үлэлии олорор.
Ааптар: Галина Семенова, Хаҥалас улууһа
