Екатерина Портнягина: «Ил Дархан түөрт сорудаҕын толордубут!»

Былааны толорорго эрэллээх

Ил Түмэн үһүс ыҥырыыга (2002-2007) дьокутаата, Арассыыйа АПК-тын Бочуоттаах үлэһитэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Екатерина Портнягина «Тымныы полюһа» кэпэрэтииби тэриллиэҕиттэн салайар.
Кэпэрэтиип сүрүн баазата Дьааҥы куоракка баар. Астыыр кэмбинээккэ сүрүн технолог Анна Ефимова салалтатынан үрүҥ ас 17 көрүҥэ, эт ас 12 көрүҥэ астанар. Хаһаайыстыбаннай чааска эппиэттээх Дария Стручкова күннээҕи үлэ харыыта суох барарын хааччыйар, нэһилиэктэрдээҕи пууннарга идэлэригэр бэриниилээх Дария Слепцова (Боронук), Фекла Ермолаева (Дуулаҕалаах) уонна да атыттар маастардыыллар. Кэмбинээккэ Дьааҥы куорат итиэннэ чугастааҕы нэһилиэктэр хаһаайыстыбаларын үүттэрэ хомуллан астанар, ыраах нэһилиэктэр сыахтара арыылыыллар.

Чааһынайынан-бааһынайынан олорор кыра хаһаайыстыбалар үүтү кыһыннары хааччыйар кыахтара суоҕун учуоттаан, «Тымныы полюһа» кэпэрэтиип 2014 сыллаахха бэйэтин иһинэн «Алгыс» диэн кэпэрэтииби тэриммитэ, Мэҥэ Хаҥалас уонна Уус Алдан улуустарын племенной хаһаайыстыбаларыттан 30 симменталь боруода тыһаҕаһы атыылаһан аҕалбыта. Дьэ ол сүөһүлэрин иитэн-ууһатан, кэмбинээт үүтү кыһыннары астаан, бастатан туран социальнай хайысхалаах тэрилтэлэри, уһуйааннары, оскуолалары уонна балыыһалары экология өттүнэн ыраас, сибиэһэй аһынан-үөлүнэн хааччыйар.

Бородууксуйаны оҥоруу быйылгы көрдөрүүтүн сыыппарата таһаарыллыа эрдэтин быһыытынан, былырыыҥҥы чахчыны холобурдуубут. Ол курдук, ааспыт 2024 сыл устатыгар кэпэрэтиип барыта 56 мөлүйүөн солкуобай суумалаах аһы-үөлү оҥорбут. Ол иһигэр, 25 туонна чөчөгөйү, 21 туонна суорат арааһын, 1 туонна иэдьэгэйи, 31 туонна арыыны астаабыт. Эт-балык ирээтин ыллахха, 1,5 туонна фабрикат аҥардаах эт аһылыгы оҥорбут, 3,95 туонна эти ыыһаабыт, 2 туонна балыгы ыыһаабыт уонна туустаабыт итиэннэ 12 туонна килиэби уонна килиэп-буулка оҥоһугу буһарбыт. Асчыттар быйыл даҕаны 956,4 туонна үүтү тутан астыыр уонна 25 туонна эти соҕотуопкалыыр былааннарын толорорго эрэллээх үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Улууска аһылык өттүнэн куттал суох буолуутугар сүҥкэн кылааттарын киллэрэллэр.

Осеменатордар кэлэн үлэлээтилэр

Кыстыкка хайдах киирбиттэрин туһунан Екатерина Портнягина маннык кэпсиир:
– «Алгыс» кэпэрэтиип күн бүгүн 160 сүөһүнү, ол иһигэр 100 ыанар ынаҕы, кыстатан турар. Пиэрмэҕэ биригэдьиир Анна Слепцова салалтатынан, ыанньыксыттар Зоя Потапова, Раиса Старостина, фуражир, сайын бостуук Федор Софронов, икки субан сүөһүнү көрөөччү, үс хачыгаар, барыта 12 киһи үлэлиир. Хамнастара куһаҕана суох, 60 000 солкуобайы ылаллар. Кэпэрэтиип тоҕус ый түмүгүнэн, баалабайынан 185 туонна үүтү ыата. Төрүөх куһаҕана суох буолла, 75 ньирэйи төрөөбүтэ, онтон сүүрбэтин нэһилиэнньэҕэ окко атастаспыппыт. Сайын осеменатордар Мэҥэ Хаҥаластан Надежда Птицына, Дьокуускайтан Мария Габышева дуогабарынан кэлэн, ынахтарбытын искусственнайдык сиэмэлээбиттэрэ.
– Екатерина Алексеевна, быйыл хотугу улуустарга барыларыгар да кэриэтэ судургута суох сайын ааста быһыылаах. Өрөспүүбүлүкэ оттооһуҥҥа субуоккатын көрдөххө, Дьааҥы улууһун хаһаайыстыбалара 5 967 туоннаны оттоон, былааннарын 66 % толорбуттар. Эһиги хайдаххытый?
– Дьэ чахчы, уустук сайын буолан, бэйэбит 60 туоннаны оттоотубут, 90 туоннаны нэһилиэнньэттэн атыыластыбыт. Онно эбэн Амматтан 150 туонна оту атыылаһарга дуогабардастыбыт, төлөбүрүн 50 %-ын ыытан олоробут. Ону кыһыҥҥы суолбут аһылыннаҕына, ол эбэтэр Саҥа дьыл кэнниттэн тиэйиэхпит, Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтэ тиэйэр-таһар үлэҕэ көмөлөһүөх буолбута үөрдэр.

Бырагыраамаларга тирэҕирэн

– Тыа хаһаайыстыбытын үлэһиттэрин күнүн икки улахан эбийиэги тутан көрүстүгүт дии.
– Оннук. Ити биир-икки сыллаах үлэ түмүгэ буолбатах, саас-сааһынан сэһэргээтэххэ, маннык. Ил Дархан Айсен Николаев Дьааҥы улууһугар 2021 сыллаахха кэлэн, хаһаайыстыбаҕа сылдьан, баазабытын көрөн-истэн, кэлэктииби кытары көрсөн, туох ситиһиилэрдээхпитин, туох ыарахаттардаахпытын, инники былааннарбытын билсибитэ. Ол түмүгүнэн улууска тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга биэс сорудаҕы биэрэн барбыта. Онно киирбиттэрэ: кыстык, сайылык хотоннору, модульнай үүт собуотун тутуу, Арыылаах сыаҕын саҥардыы уонна Мачах учаастагар саха сүөһүтүн иитэр баазаны тэрийии.
Дьэ бу сорудахтары толорорго биһиги бырагыраамаларга тирэҕирбиппит. Хамнас үүттэн тутулуктанар, оттон үүт сүрүннээн сайын ыанар, инньэ гынан, сайылыктаныы ханнык баҕарар хаһаайыстыбаҕа тыын суолталаах боппуруос буолар. Пиэрмэ тэриниэхпититтэн биһиги Остуолба нэһилиэгэр баар Ыыстаах диэн учаастакка урукку сопхуостан хаалбыт эргэ сайылыгы сэлбийэн, ыанар ынахтарбытын уонна ньирэйдэрбитин таһааран сайылатабыт. Бу учаастак Дьааҥы куораттан 3,5 көс ыраах уонна сис хайа уҥуор турар, ол эрээри үчүгэй мэччирэҥнээх итиэннэ улуус кииниттэн, Баатаҕай бөһүөлэгиттэн, чугас буолан, бородууксуйаны илдьэн батарарга олус табыгастаах. Сайылыкка бэйэбит сүөһүбүтүгэр эбии олохтоох нэһилиэнньэттэн ынах хомуйан, күн аайы биир туоннаттан тахса үүтү ыан, астыыбыт. Манна саҥа сайылыгы Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтин чэрчитинэн ыытыллыбыт потребительскэй кэпэрэтииптэр куонкурустарын граныгар тирэҕирэн, 2023 сыллаахха тутан киллэрбиппит. Бу ааспыт икки сайын толору хааччыллыылаах саҥа сайылыкка үлэлээн-хамсаан абыранныбыт, илии ыарахан үлэтин биллэрдик чэпчэтэн ыанньыксыттар үөрүүлэрэ улахан. Аны билигин улууспут дьаһалтатын иһинэн ыытыллыбыт куонкуруска кыттан, манна бүтэй тутуохтаахпыт уонна үлэһиттэр олорор дьиэлэрин саҥардар, эбии салҕааһын тутар былааннаахпыт. Эмиэ иллэрээ сыл Аартыка министиэристибэтин куонкуруһугар хотон, ылбыт граммытынан астыыр тэрили атыылаһан аҕалан, Арыылаахтаҕы үүт сыаҕын саҥа тэрилинэн хааччыйбыппыт. Инньэ гынан, бу сыах үрүҥ ас арааһын оҥорор таһымҥа таҕыста.

«Алгыс» кэпэрэтииби тэрийэрбитигэр бастаан 50 ынах турар хотонун туттубуппут, сүөһүбүт ахсаана элбииринэн көрөн, ону икки төгүл кэҥэппиппит. Ол эрээри, хаһааҥҥа диэри наар эргэ мас хотоҥҥо үлэлиэхпитий? 2022 сыллаахха 120 сүөһү турар комплексын бырайыагын оҥорон, судаарыстыба эспэртиисэтин аһардыбыппыт. Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтин бырагырааматын куонкуруһугар 2023 сыллаахха кыттан, 50 % үбүлээһини ылбыппыт. Ону «Аартыка» диэн хааччахтамыт эппиэтинэстээх тэрилтэни кытары дуогабардаһан туттаран, ити үлэҕэ киллэрдибит. Оттон астыыр кэмбинээккэ Алтаайтан модульнай үүт собуотун атыылаһан аҕалан, туруортардыбыт. Онон Ил Дархан биэрбит биэс сорудаҕыттан түөрдүн толордубут. Аны бэһис сорудахпытын толорорго, сөптөөх бааза оҥостон, сирин-уотун быһааттаран, саха сүөһүтүн иитэр туһунан боппуруоска үлэлии сылдьабыт.

Кыстыкка киирии түбүгүн үмүрүтэн баран, сүөһү иитэр комплекс уонна модульнай астыыр собуот үлэҕэ киириилэрин бэлиэтээтибит. Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Местников, тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин миниистирин солбуйааччы Николай Афанасьев, улууспут баһылыга Владислав Иванов, дьокутаатар сүбэлэрин бэрэссэдээтэлэ Екатерина Ноговицына кэлэннэр, үөрүүбүтүн үллэһиннилэр.

Былааннаах үлэлэрбитин олоххо киллэрэргэ улахан көмөлөрүн иһин, Ил Дархан Айсен Николаевка, бырабыыталыстыбаҕа, Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтигэр, чуолаан миниистир Артем Александровка, улуус баһылыгар Владислав Ивановка истиҥник махтанабыт. Сыралаах үлэлэригэр ситиһиилэри баҕарабыт!

Хаартыскалары Екатерина Портнягина ыытта.

Источник: Саха парламент саайт