Быйыл улуу биир дойдулаахпыт П.А.Ойуунускай төрөөбүтэ 130 сылын туолан, үгүс тэрээһиннэр ыытылыннылар. Олортон биир боччумнаах, ис сүрэхтэн тэриллибит бэлиэ күн бу сыл сэтинньи 30 күнүгэр Уус Алдан улууһун 1 Хоро нэһилиэгин Чараҥ бөһүөлэгэр буолла.
Былатыан Ойуунускай өрөгөйдөөх уонна уустук олоҕор Чараҥ нэһилиэгэ ханнык суолу-ииһи хаалларбытай? Бу туһунан кэлиҥҥи да сылларга уус алданнар өссө ылсан үлэлиэхтэрэ турдаҕа диэн бүөм санаалаахпын. Онтон бу билигин, субу тутан туран кэпсииргэ, чараннар, биһиги улуу биир дойдулаахпытыгар олоҕун биир кэрчик кэмин ситимнээн көрдөрөр үгүс хорутуулаах үлэни ыыппыттар. Ойуунускай уонна Чараҥ бөһүөлэгин ситимэ хантан саҕаланна этэй?
1936 сыл Уус Алдан туруу үлэһиттэригэр үс улуус кыттыылаах күһүҥҥү ыһыах тэриллибитэ. Бу сылларга Былатыан Ойуунускай, Москуба куораттан лингвист-учуонай аатын ылан, үөрэнэн кэлэн 1935 сыллаахха САССР СНК иһинэн Тыл уонна культура научнай-чинчийэр институтун салайааччытынан, ССРС суруйааччыларын Сойууһун Саха сиринээҕи салаатын бырабылыанньатын председателинэн үлэлиир кэмнэрэ. Күһүҥҥү ыһыах ыытыллыбыт биир сүрүн төрүөтүнэн 1936 сыллаахха Сталинскай Конституция барылын норуокка тиэрдии соруга турбут буолуон сөп. Саха сирин биллиилээх суруналыыһа, П.А.Ойуунускай олоҕун чинчиһитэ Д.В.Кустуров суруйарынан, үрдүкү салалта кэлин Былатыан Ойуунускайы норуокка өйдөтөр үлэни ыытарга чугаһатар буолбута диэн. Оннук да сүрүн тосхоллоох бу күһүҥҥү ыһыахха кыттыбыт буолуохтаах. Эдэр суруйааччылары, артыыстары салайан тахсар. Норуот уола кэлбитин үлэһит дьон өссө үөрэн, өрө көтөҕүллэн көрсөллөр.
Тэрээһиммитигэр төнүннэххэ, Чөркөөхтөн делегацияны нэһилиэкпит баһылыга А.П.Семенов, П.А.Ойуунускай аатынан СӨ Судаарыстыбаннаһын музейын сэбиэдиссэйэ М.Г.Аржаков салайдылар. Делегация хас бирдии чилиэнэ кырдьаҕас Чөркөөх историятын кэпсиир, сырдатар, билиҥҥи айар-тутар дьонун-сэргэтин көрдөрөр соруктаах. Ол курдук, хоһоон уйан хонуутугар биһирэниини ылбыт, поэтесса Елена Филатова-Сыгыйык, улууспут биир бастын ырыаһыта, Н.Н.Тулааһынап аатынан норуот Айымньытын дьиэтин үлэһитэ Анна Огоюкина, П.В.Толстяков аатынан норуот театрын уус уран салайааччыта М.П.Яковлева, музей специалистара баран кыттыыны ыллыбыт.
Хатыҥ чаран быыһынан эркиннэммит, Василий Бурцев баһылыктаах Чаран бөһүөлэгэ билиҥҥи кэм сиэринэн үлэ-хамнас оргуйар киинигэр олорор. Кэпсээҥҥэ киирбит, аатырар Мүрү алааһа хонноҕо-быттыга баай-дэлэгэй буолан нэһилиэк уулуссалара кэтиттэрин сөҕө-махтайа көрдүбүт. Бөһүөлэккэ икки сүрүн уулусса баар. Биир бэйэлэрин төрүт уолларын, колхуостаахтартан бастакынан Үлэ Геройа аатын ылбыт Данил Бурцев уонна иккис уулусса Платон Ойуунускай ааттарын сүгэр. Онон кэлбит эрэ ыалдьыт Чараҥ бөһүөлэгэр бу икки киһи аата нэһилиэккэ бэлиэ суолу-ииһи хаалларбыттарын тута билэр. Быйыл Ойуунускай үбүлүөйдээх сылыгар чараннар «Улуу киһи суолунан» диэн бырайыак ылынан үлэлээбиттэр. Бөһүөлэк историятыгар хаалларбыт биэс үтүө өйдөбүлү үйэтитиигэ, онно аналлаах үлэни тэрийиигэ сыал-сорук ылынан үлэлээбиттэр. Бырайыак авторынан Светлана Бурцева буолар. Онон бу сыллааҕы бырайыак түмүктүүр тэрээһинигэр кытынныбыт.
1932 сыллаахха тутуллубут В.Н.Мигалкин аатынан орто оскуола тигинэччи үлэлии турар. Улахан өрөмүөн күүһүнэн билиҥҥи ирдэбилгэ эппиэттиир гына оҥоһуллан, кэнчээри ыччаттарын күн бүгүҥҥэ диэри сырдыкка, кэрэҕэ угуйа турар. Быйыл, дьэ, хаарбах туруктаах кыһа ахсааныгар киирэн, саҥа оскуола тутулларын эрэнэ күүтэллэр эбит. Оскуола оҕолоро Былатыан Ойуунускай тула ыытыллар бары ааҕыыларга, куонкурустарга ситиһиилээхтик кытталлар. 2001 сыллаахха оскуола үөрэнээччитэ Петя Бурцев «Улуу киһи» диэн хоһоонунан Ойуунускай ааҕыыларыгар кыттан кыайыылаах тахсыбыт. Бу хоһооҥҥо Надежда Свинобоева матыып суруйан ырыа ылланан көппүт. Былатыан Ойуунускай төрөөбүтэ 110 сылыгар төрөппүт кыыһа Сардана Платоновна Чараҥҥа кэлэн ыалдьыттаан, «Сырдык аата – норуот сүрэҕэр» диэн тэрээһиҥҥэ кыттыбытын олохтоохтор олус истиҥник ахталлар.
Чаран нэһилиэгин историятын кэпсиир, үйэтитэр сиринэн В.А.Протодьяконов-Кулантай аатынан литературнай музей буолар. Кулантай аата, кини туһунан үтүө өйдөбүл таатталарга чугастык турар. 1970 сыллаахха Дьокуускай куоракка П.А.Ойуунускай аатынан литературнай музей тэриллибитэ. Бу музейы сүһүөҕэр туруорсубут уонна бастакы салайааччынан үлэлээбит киһинэн Кулантай буолар.
Хас биирдии түөлбэ бэйэтэ сир түннүктээх, кыраайы үөрэтээччилэрдээх. Чараҥҥа биир оннук сээркээн сэһэнньитинэн Клара Гаврильевна Бурцева буолар. Кини салалтатынан Былатыан Ойуунускай Чараҥҥа сылдьыбыт, хоммут-өрөөбүт, олоҥхоһуттары истибит бэлиэ сирдэринэн долгуйа хаамтыбыт. Бастакы тохтобулбут Петр Васильевич Бурцев-Бүөтүккэ дьиэтигэр мэҥэ суругу ууруу сиэригэр-туомугар кыттыстыбыт. Бу билигин да чиргэл маһынан тутуллубут, үгүс дьыл өксүөнүн бүрүммүт, үйэлэр алтыһар кирбиилэрин иҥэриммит дьиэ кэлин музей буолуон сөп эбит диэн бэлиэтии көрдүбүт. Кэпсээнтэн кэпсээн диэбиккэ дылы, биһиги Н.Е.Поповпут Чараҥҥа сылдьан, бу дьиэни аһаҕас халлаан анныгар турар Чөркөөх музейыгар объект быһыытынан ылаары гыммытын, нэһилиэк сис тэрилтэлэрэ, кыраайы үөрэтээччилэр көҥүллээбэтэх эбиттэр. Онон бу биир историческай суолталаах дьиэни, мэҥэ өйдөбүнньүк быһыытынан, чараҥнар ситэрэн-хоторон таһаарыахтара диэн эрэнэн кэллибит. Иккис сылдьыбыт бэлиэ сирбитинэн Платон Алексеевич олоҥхоһуттары истибит Митрофан Васильевич Бурцев балаҕана буолла. Бу оччотооҕу кэминэн олус кэҥэс балаҕан эбит. Манна Былатыан олоҥхоһуттары мунньан олоҥхо дьоро киэһэлэрэ тэриллибит. Олоҥхоһуттартан Константин Назарович Бурцевы чорботор. Автономия 15 сылыгар анаммыт тэрээһиннэргэ хас да оройуон бастыҥ олоҥхоһуттарын мунньар. Олор быыстарыгар Константин Бурцевы эмиэ ынырар. Бу көрсүһүүттэн олоҥхоьут Бурцев патефон бириэмийэлээх кэлбит.
Биир дойдулаахпыт саамай ытык бэлиэтин сиринэн кини тыл эппит сирэ буолар. Улуу Өктөөбүрүскэй революция 50 сылыгар манна оччотооҕу оройуоннааҕы культура отделын сэбиэдиссэйэ Н.С.Пестряков көҕүлээһининэн мэҥэ өйдөбүнньүк туруоруллубут. Мэҥэ өйдөбүнньүк эскиһын Саха сирин биллэр муосчута Т.В.Аммосов оҥорбут. Мэҥэ өйдөбүнньүк «Саргылаах ыһыах уйгулаах түһүлгэтэ» диэн суруктаах. Бу бэлиэ аттыгар Былатыан Ойуунускай тыл эппит мас тырыбыната турар. Итини сэргэ киниэхэ анаан 1936 сыллаахха В.Н.Мигалкин салайыытынан пионердар буор сулуһу быспыттар. Манна Ойуунускайы кытары пионердар көрсөн кэпсэппит өйдөбүнньүктэрэ буолан билиҥҥэ диэри кэпсэнэ турар. Былырыын манна улуус Пионерията тэриллибитэ 100 сылын бэлиэтээбиттэр. Сылын аайы Ойуунускай тыл эппит сиригэр дьон түмсэр, араас тэрээһиннэр ыытыллар биир кэрэ сирдэринэн ааттанар.
Бу курдук Улуу биир дойдулаахпыт Былатыан Ойуунускай бэлиэ сылыгар кини үтүө суолу-ииһи хаалларбыт Уус Алдан Чараныгар баран ыалдьыттаан, долгуйан кэллибит. Икки нэһилиэги ситимниир Былатыан Ойуунускай үтүө аатын өрө тутан кэнчээри ыччаттарга далаһаны олохтуурга икки нэһилиэк баһылыктара кэпсэтэн, өссө да хардарыта сибээс олохтоно туруоҕар олук уурулунна.
Тыыннааҕар дьон-сэргэ ытыктабылын ылбыт, суох буолбутун да кэннэ норуот уоһуттан түспэтэх Былатыан Ойуунускай сырдык сулуһа саха тыллааҕы ыраахха диэри араҥаччылыы, айарга-тутарга кынаттыы туруохтун.
Ааптар: Светлана Халгаева
Хаартыскаларга: Чөркөөхтөр – Чараҥҥа. Нэһилиэк баһылыктара А.П.Семенов, В.В.Бурцев. П.Ойуунускай аатынан судаарыстыбаннас музейын сэбиэдиссэйэ М.Г.Аржаков. Мэҥэ өйдөбүнньүктэр суолларынан. В.Н.Мигалкин аатынан Чараҥ орто оскуолатыгар.
