«Билим» бүгүҥҥү таһаарыытыгар илиҥҥи түүр тылларыгар киирэр уруулуу саха уонна хакаас тылларыгар диминутив, кыччатыы, тэҥнээн чинчиллэр. Саха тылыгар диминутив чинчиллибит историята, бэриллиитэ суруллар. Саха уонна хакаас тылларыгар диминутив бэриллиитин уратылара арыллар.
Ааптар: Адамова Светлана Ильинична, М. К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи
бэдэрээлинэй үнүбэрсиэт устудьуона, билим салайааччыта – б.б.х., дассыан Прокопьева А.К.
Диминутив диэн кыччатыы, атаахтатыы халыыба, саҥарааччы тус сыһыанын көрдөрөр кыра кээмэйи, сабардамы көрдөрөр халыып ааттанар.
Саха тылыгар диминутивка анал үлэ суох, ол гынан баран учуонайдар үлэлэригэр таарыйан ааһаллар, хакаас тылыгар Тараканова И.М. анал үлэлээх.
Саха тылыгар диминутивы бэлиэтиир сыһыарыыларынан тоҥус-маньчжур тылларыттан киирбит -каан, -чаан сыһыарыылар буолаллар (холобур: уол=чаан ‘мальчик’, уол ‘парень’). Диминутив бэриллэр сыһыарыылара учуонайдар үлэлэригэр тус-туһунаннар: Е.И. Убрятова –чык,-[ык]ка, -[ык]кай, —ык, —тай, —с, —каан, —чаан, —ча, —чай, —лыыр, —лаан, —ыйа, —аахтаа диэн сыһыарыылары ыйар, Н.Д. Дьячковскай – —каан (-чаан), —тай (-чай), —лаах, —лаахай, Г.Г. Филиппов, И.П. Виинокуров – —чык, —чаан, —лыыр, —ка, А.М. Николаева – —каан, —чаан (-чаас), —чык, —ка, —ык, —тай (-чай), —аахтаа сыһыарыылары ыйаллар.
Н.Е. Петров, саха тылыгар диминутив сыһыарыылара аҕыйах диэн этэн туран, үс-түөрт сыһыарыыны ыйар: —чык, —чаан (-каан), —ка, өлүктүйбүт –чай, (-тай, —дай, —най, —лай) уонна салаар, татаар, хакаас, гагауз тылларын холобурдаан «түүр тылларыгар балачча үгүстүк көстөр түбэлтэ» диэн бигэргэтэр.
Ол эрээри, Е.И. Убрятова этэринэн, түүр тылларыгар кыччатар-атаахтатар сыһыарыылар элбэхтэр. Ол сыһыарыылар бары кэриэтэ саха тылыгар көстөллөрүн, онно эбии тоҥус-маньчжур тылларыттан киирбит диминутив сыһыарыылара баалларын ыйар.
С.А. Иванов диминутивы бэлиэтиир сыһыарыылар өлүктүйбүт сыһыарыылар буолалларын ыйар: –чык (доҕор –доҕоччук), —ка (оҕо – оҕо-ко-м ‘дитятко мое’), —ыйа (быһах – быһыйа ‘ножичек’), —ас (күрдьүгэс ‘бурундучок’), —ах (хотонок ‘зайчонок’ түүр. ходан ‘заяц’), —ча (көлүччэ ‘озерко’, күөл ‘озеро’). Салгыы ааптар бу сүтүү саҥа –каан, —чаан сыһыарыылар кэлиилэринэн толуйуллубут диэн быһаарар.
Диминутив икки ньыманан бэриллиэн сөп: синтетическэй (сыһыарыынан) уонна аналитическай (аттарыынан). Биһиги чинчийиибит көрдөрөрүнэн, саха тылыгар бу икки ньыма иккиэн, оттон хакаас тылыгар синтетическэй эрэ ньыма туттуллар. Маны сиһилии көрүөҕүҥ.
- Синтетическэй ньыма. Бу икки тылга диминутивы бэлиэтиир тэҥ сыһыарыылар булулуннулар:
- —ка (сах. ийэкэ ‘мамочка’, ийэ ‘мама’, хак. абака ‘папуля’, аба ‘папа’);
- —чах (сах. солуурчах ‘ведерко’, солуур ‘ведро’, хак. харычах ‘снежинка’, хар ‘снег’);
- —ча (сах. быһычча ‘ножичек’, быһах ‘нож’, хак. Хыспинча (Хыспин).
Бу сыһыарыылар былыргы түүр тылыттан төрүттээхтэр.
Маны таһынан саха уонна хакаас тылыгар диминутивы бэлиэтиир бэйэ сыһыарыылар булулуннулар:
а) саха тылыгар: —чай (Ньургунчай – Ньургун), —каан (иэйиккээн ‘нежнейшее чувство’, иэйии ‘чувство’), —чаан (кыысчаан ‘девчоночка’, кыыс ‘девушка’), —лыыр (Ааналыыр ‘Аннушка’, Аана ‘Анна’), —кан (атаскан ‘дружочек’, атас ‘друг’), —чык (чуораанчык ‘колокольчик’, чуораан ‘колокол’), —тэй (сэгэртэй ‘миленький’, сэгэр ‘милый’). Е.И. Убрятова -аахтаа диэн туохтуурга эбиллэр кыччатар сыһыарыы баарын бэлиэтээбитэ (олороохтообута ‘жила миленькая’, олорбута ‘жила’).
б) хакаас тылыгар: —ах (ичек ‘матушка’, иче ‘мать’), —ас (пичес ‘милая старшая сестра’, пиче ‘старшая сестра’), —хына (аххына ‘беленький, ах ‘белый’),-хай (уучакай ‘бабуля’, ууча ‘бабушка по мужской линии’), —аҥ (хыраҥ ‘пригорок’, хыр ‘гора’), —ай (аҕай ‘дядя’, аҕа ‘дед по отцу’).
- Аналитическай ньыма. Бу ньыма саха эрэ тылыгар булулунна, оҕо ‘дитя’, сыыс ‘соринка’ диэн анал тылларынан бэриллэр. Е.И. Убрятова кыраны көрдөрөр көмө тыллар диэн быһаарар. Холобур, сон оҕото ‘пальтишко’, оҕом сыыһа ‘ребенок мой бедненький’.
Түмүктээн эттэххэ, саха уонна хакаас тылларыгар диминутив бэриллиитэ, бастатан туран, саха тылыгар диминутив синтетическэй уонна аналитическай ньымаларынан иккиэннэринэн бэриллэр, оттон хакаас тылыгар – синтетическэйинэн эрэ. Иккиһинэн, саха тылын диминутивын уратыта туохтуурга сыстар –аахтаа сыһыарыы буолар.
