«Билим» альманах бүгүҥҥү таһаарыытыгар саха уонна алтаай тылларыгар тириини таҥастааһын тыллара ырытыллар. Манна этнографическай матырыйаал быһыытынан И.Е. Алексеев “Холумтан сылааһа” үлэтэ туттуллар. Саха уонна алтаай тылларыгар бу лексическэй-семантическай бөлөххө майгыннаһар өрүттэр бааллара бэлиэтэннэ.
Ааптар: Платонов Петр Семенович, М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи бэдэрээлинэй үнүбэрситиэт Хотугулуу-Илиҥҥи норуоттар тылларын уонна култуураларын үнүстүүтүн магистрана
Күлүүс тыллар: саха тыла, алтаай тыла, лиэксикэ, илии үлэтэ, тириини таҥастааһын.
Саха тылыгар аныгы түүр тылларыттан алтаай, киргиз, тува уонна хакаас тыллара ордук чугас буолалларын Г.Г. Левин үлэтигэр үгүс матырыйаалга олоҕуран дакаастыыр [4].
Саха уонна алтаай тылларын олох-дьаһах лиэксикэтин чинчийэн, лексическэй-семантическэй уратыларын билэн, норуот төрүт култууратын, билиҥҥи уонна историяҕа хаалбыт, буолан ааспыт олохторун билиэхпитин сөп. Норуот олоҕор кыра да уларыйыы баар буоллаҕына, кини олоҕун-дьаһаҕын лиэксикэтигэр (бытовая лексика) тута биллэр. Маны үөрэтии тыл историятын кирбиитигэр наукаҕа суолталаах буолар. Үлэҕэ туттар сэби-сэбиргэли үөрэтии норуот урукку экономическэй уонна хаһаайыстыбаннай олохторун туһунан чопчу билиини биэриэн сөп. Эргэрбит сэп-сэбиргэл уонна атын мал аата бу олох-дьаһах лиэксикэтигэр уларыйбакка хаалар.
Аныгы, түргэн сайдыылаах үйэҕэ, норуот бэйэтин төрүт үгэстэриттэн тэйэн эрэрэ, өбүгэлэрбит олохторун-дьаһахтарын билбэппититтэн, төрүт култуурабыт сорҕотун сүтэрэн эрэрбит көстөр. Маннык сайдыы норуоту, норуот быһыытынан суолтатын сүтэрэр. Онон өбүгэлэрбит үгэстэрин тилиннэрэн, кэнэҕэски кэнчээри ыччаты иитии биһиги сүдү сыалбыт буолуон сөп.
Саха норуотун олоҕун-дьаһаҕын, үгэстэрин туһунан тыл үөрэҕин билимин дуоктара Алексеев И.Е. “Холумтан сылааһа” үлэтигэр киэҥ хабааннаахтык сырдатар. Ол курдук, саха норуота тириини таҥастыыр илиинэн үлэ тэрилин туһунан маннык быһаарар: “Таҥас-сап кырыымчык буолан, тирии имитэн этэрбэс, уу кэһэр боруонньа, тыс этэрбэс, олооччу, тирэҥсэ этэрбэс, түнэ этэрбэс, таба тыһыттан курумуу, ыт тириититтэн сутуруо, үтүлүк, куобах бэргэһэ уо.д.а. тигэллэрэ. Дьиэ аайы талкы баара. Тирии таҥастыыр араас тэрил: үрбэ, кыһыах, кэдэрээн, тиистээх чохооччу, сүлбэ быһаҕа” [1, с. 39].
ТАЛКЫ диэн тириини имитиигэ туттар тэрил элбэх норуокка баара биллэр. Уһук хоту сахалартан, соҕуруу Крым караимнарыгар тиийэ тарҕаммыт. Бу туһунан хаһыакка маннык суруллар: «Ол курдук өссө 1396 с. Крым караимнарын сорҕото Литва Улуу кинээһин Витовты кытта Литваҕа сулууспалыы кэлэллэригэр талкыларын талкы (тракайдыы диалект) эбэтэр талкъы (карай тылын крымнааҕы диалега) илдьэ барбыттарын Литва музейыгар баар ыстаныак дакаастыыр. Кинилэр тириини имитэр функциятыттан ураты (кожемялка) тиэстэ мэһийэргэ (тестомешалка) эмиэ тутталлар эбит. Буулдьа саа үөскүөҕүттэн ылата тириини таҥастыыллара лаппа аҕыйаабыт буолан талкыны тиэстэ мэһийэргэ тутталларын аан бастаан академик Т. Ковальскай (1929) бэлиэтиир» [6].
Салгыы ааптар маннык ааттаах ыстаныак ыаллыы норуоттарга көстүбэтин бэлиэтиир: “Кырыымтан ыраах Алтай сиригэр баар уонна Кавказ хайаларыгар олорор Карачай-Балкаардарга эмиэ баара билиннэ. Кинилэр тылдьыттарыгар – талкъы ёре –туруору уонна талкъы тюз – сытыары талкы диэн быһаараллар эбит. Онтон талкъыларгъа диэн талкыга тириини имитиини ааттыыллар. Толку (талку) – диэн алтай «телеуттарыгар» уонна ойроттарга баара бэлиэтэннэ, алтайдар эпостарын абааһытын Эрлик сыҥааҕын талкыга холууллар эбит «Челюсти подобны кожемялке, рога подобны корню дерева, волосы – курчавые». Тирии имитэр талкъы (талкы) казахтарга, киргизтарга, башкирдарга, ногаяйдарга эмиэ баарын буллубут. Талкы – имит, илитэн таҥастаа диэн суолтаҕа, көстөр эбит казахтарга, алтайдарга, телеуттарга, шордарга. Талгы дииллэр эбит хакастар уонна Барабин татардара”.
Алексеев И.Е. «Холумтан сылааһа» үлэтигэр талкыга тирии имитиитэ күннүктээх үлэ буоларын сэһэргиир: “Хас эмэ күн тура тэбинэн туран имитии буолар” [1, с. 40].
Саха тылын тылдьытыгар бу тыл суолтатын быһаарыыны көрүөҕүҥ. Талкы аат., эргэр. Тутаахтаах баттыга уонна алларааҥҥы олоҕо тиистэрдээх, ол икки ардыларыгар кыбыта баттаан тириини имитэр мас тэрил ‘Деревянный инструмент с зубьями для смягчения кожи, якутская кожемялка’. Ньырбачаан оҕонньордоох эмээхсиҥҥэ сахалар тириини имитэр тэриллэрин – талкыны аан бастаан көрбүтэ (Далан). ‘У старика со старухой Ньырбачаан впервые увидела якутскую кожемялку’ [БТСЯЯ 10 том, c. 170]
Пекарскай тылдьытыгар [ср.тюрк. талҕы, талҕу, талкы мялица для выделки кожи] инструмент для смягчения кожи (переносимый с места на место, не укрепленный; орудие которым мнуть кожи) [Пек., cтлб. 2540]
Алтай тылыгар тириини имитэр мал талку ‘мялка для обработки кожи’ дэнэр: Койдыҥ терелерин энем талкула jымжатты (И 14) — ‘Мать выделывала овечьи шкуры мялкой для обработки кожи’; Ак башту, ак сагалду кижи талкула тере уужап отурган (АА, ОЧК, 167) ‘Седой человек с белой бородой выделывал мялкой кожу’.
Атын түүр, монгол уонна тоҥус-маньчжур тылларыгар бу тыл ханыытын эмиэ булуохха сөп: башк. талқы ‘льномялка, треталка’, кирг. талкуу ‘мялка (для обминки кожи)’, хак. талғы эрг. ‘кожемялка, приспособление для выделки кожи’, бур. талх, монг. талхи(н), тунг.-маньчж. талги ~ талки ‘кожемялка’. Онон, бу тыл түҥ былыргы, уопсай алтаайскай бөлөх тыла диэн этиэххэ сөп.
ЭТИРИК. Бу тыл саха тылын тылдьытыгар маннык быһаарыллар: аат., эргэр. 1. Тирии ис субатын кыһыйарга аналлаах токур тимир, кэдэрээн. ‘Железный дугообразный скобель (для обработки кожи)’. Бөдөҥ тоҥуулаах рашпиль эбэтэр этирик тимир суох буоллаҕына оҥоһуллуохтаах муос ньуурун бытархай тиистээх быһах эрбиинэн ааллахха, оллура-боллура көнүөн сөп. ПСН УТС.
Бу бастакы суолтаҕа маарыннатана, кэлэр икки суолта үөскүүр: 2. кэпс. Таҥаһы аалан сууйарга аналлаах, долгун-долгун курдук быһыылаах тимиртэн оҥоһуллубут тэрил ‘Стиральная доска’. Татыгыр курдук Тамыйах ыстааннаахтар, Этирик курдук Эмчиирэ этэрбэстээхтэр. Өксөкүлээх Өлөксөй. Көрүөххэ сүрүн ньии: тураах атах, Сигэ бордообут ыстаан иитэ, Көтөҕө үүммүт чохоҕор кэтэх, Этириктээх икки илиитэ. Таллан Бүрэ. 3. көсп., кэпс. Уустугурдуу (ханнык эмэ дьыаланы); эрэй, кыһалҕа ‘Затруднение; осложнение; сложности’. Үгүс-элбэх этиригэ суох, уруккуттан сөбүлүүр идэтинэн үтүмэхситтиэн санаталыыр. Н. Борисов.
Маны таһынан бу тыл сомоҕотуйбута этирик түөстээ, иҥиир тараһалаа – иҥиир тараһалаа, этирик түөстээ диэн иҥиир буолбуту бэлиэтиир: Үлэ миигин үйэм тухары бу айылаах гынна… Иҥиир тараһалаата, этирик түөстээтэ, кылгас сонноото. Суорун Омоллоон. Бар дьону Этирик түөстээн, иҥиир тараһалаан, Байар-тайар бардам судаарыстыбалар. М. Тимофеев-Терёшкин.
Алтаай тылыгар бу тыл эдирек ~ идрек ~ эдрек ‘деревянная мялка с зубцами для выделки кожи’, темир идрек ‘железная мялка с зубцами для выделки кожи’ дэнэр: Ӱч келинниҥ бир ӱзи де ийне тудуп кӧктӧп билбес, эдрек алып ийлеп билбес, кӱйген тӧҥӧштӧрдий отурдылар (СС, АКС, 195) ‘Никто из троих женщин не умел держать иголку, никто не умел пользоваться мялкой, [они] сидели, как сгоревшие пни’.
Атын түүр тылларыгар эмиэ майгыннаһар ханыыны булуохха сөп: башк. ирәк ‘скребок (для обработки при дублении кожи)’, кирг. ийрек ‘приспособление для очистки кожи (железная пластинка с крупными зубьями)’, каз. ирек ~ ирик ‘железо, которым отскабливают кожу’, ккалп. ийрек ‘приспособление для очистки кожи (железная или деревянная пластинка с крупными зубьями)’, тув. едрек ‘зазубренная палка (употребляется для выделки кожи)’, хак. изрек ‘кожемялка (деревянная палка с зазубринами)’ [2, с. 74]
КЫҺЫАХ. Саха тылыгар кыһыах – тирии субатын хаҕылыыр тиистээх тимир тэрил: “Скребок (железный круг с лезвием, насаженный на деревянную рукоятку); тирии кыһыаҕа ‘скребок для обработки кожи’, кэдэрээн – тирии имитэр тимир тэрил. Скребок (инструмент для обработки кожи). Пекарскай Э.К. үлэтигэр бу тэрил маннык быһаарыллар: “Кысыах (от кыс +ыах). ‘железная скребелка для скобления шкур, состоящая из железного круга с острыми краями, насаженного на деревянную рукоятку, перпендикулярно к ней; скребок для очистки кожи о шерсти’” [Пек., стлб 1436].
Алтаай тылыгар бу тэрил кынрак ‘стальной скребок для обработки кожи’ дэнэр: Кургап калган тереге jакшы кӱрӱк керек (И 3) — ‘Засохшей коже нужен хороший скребок для обработки’; Jаан энемниҥ колдоры кыҥракла тере ужаарга оорып калды (И 16) ‘Руки бабушки заболели из-за того, что выделывала скребком кожу’. Кош-агач говоругар ‘стальной скреб том, ок для обработки кожи’ курук дэнэр, онгудай говоругар – кыргыш, (кыр= ‘скоблить, соскабливать’ туохтууртан + афф =гыш).
КЭДЭРЭЭН. Саха тылыгар кыһыах тыл кэдэрээн (тэҥн. тунг. кэдэрэ) синонимнааҕа билиннэ, бу тыл тоҥус тылларыттан киирбитэ бэлиэтэнэр. Пекарскай Э.К. тылдьытыгар маннык ыйыллар: “Кэдэрээн – скребок, скобель, инструмент для выделки кожи; состоит из деревянной слегка согнутой дугою, палки, около аршина в длину, с внутренней стороны палки, как раз посередине, вставляется железная зубчатая скребка (наподобие тиистээх кымньыы), которою и счищается мездра с оленьей шкуры при выделке из ней ровдуги (замши); этим орудием действуют как стругом” [Пек., стлб. 1008].
Эбэҥки тылын тылдьытыгар кэдэрэ; кэдрэ ‘кожемялка (длинная с зазубринами, с ручками на обоих концах железная кожемялка)‘ диэн быһаарыллар [5], онтон эбээн тылын тылдьытыгар кэрдэ диэн тыл баар уонна ‘кожемялка (орудие для выделки кожи) ‘диэн ис хоһоонноох [7].
“Саха тылын быһаарыылаах тылдьытыгар” бу мал быһаарыыта маннык: “Кэдэрээн аат., эргэр. Тирии ис субатын кыhыйарга аналлаах хотоҕор өттүнэн кыра тиистэрдээх токур тимир эбэтэр мас сэп (‘дугообразный инструмент с зубинками для обработки кожи, скребок, скобель’)” [БТСЯЯ 5 том, c. 461]. Онон, тирии субатын кыһыйар тэрил саха тылыгар кыһыах, алтаай тылыгар кынрак буолар. Бу тыллар кыс, кыр туохтуурдартан үөскээбиттэр, саха тылыгар тоҥус-маньчжур тылларыттан кэдэрээн тыл киирбитэ билиннэ.
СҮЛБЭ БЫҺАҔА. Алексеев И.Е. үлэтигэр тириини таҥастыырга сүлбэ быһаҕа диэн тэрил баарын бэлиэтиир: “Сүлбэлиир быһах (ынах, сылгы тириитин түүлээх өттүн өҥүттэн араарар (сүлэр) кэдэгэр быһах (быһычча)” [Алексеев, 152 с.]; “Тириини саппыйаанныырга тас түүлээх араҥатын сүлбэ быһаҕынан сүлүллэр. Сүлбэ быһаҕа кэдэгэр буолар” [1, с. 40].
Түмүктээн эттэххэ, саха уонна алтаай тылларыгар талкы, этирик, кыһыах курдук тыллар төрүттэрэ биир эбит. Саха уонна алтаай норуоттара түҥ былыргыттан, таҥнар таҥас-сап айыллыаҕыттан тириини таҥастыыры, онуоха сыһыаннаах маллары, туттар тэриллэри ааттарын уларыппакка, сүтэрэн кэбиспэккэ, үгэс гынан илдьэ кэлбиттэр диэн сабаҕалыахха сөп. Саха тылыгар тоҥус-маньчжур тылыттан кэдэрээн тыл киирбитэ бэлиэтэннэ. Олох-дьаһах лиэксикэтин салгыы үөрэтии омуктар бэйэ-бэйэлэрин кытары сибээстэрин, тылларын, култуураларын, олохторун-дьаһахтарын, илдьэ кэлбит суолларын чопчулуурга көмө буолара саарбахтаммат.
Литэрэтиирэ
- Алексеев И.Е. Холумтансылааһа: саха дьарыга, үгэһэ. –Дьокуускай: Бичик, 2013. – 157 с.
- Ерленбаева Н.В. Бытовая лексика алтайского языка: диссертация … канд. фил. наук: 02.02. / Ерленбаева Надежда Викторовна. – Горно-Алтайск, 2005. – 166 c.
- Курышжанов А.К. Исследование по лексике старокыпчакского-письменного памятника ХIII в. «Тюркско-арабского словаря». — Алма-Ата, 1970.
- Левин Г. Г. Историческая связь якутского языка с древними тюркскими языками VII-IX вв. Якутск, 2013. — 469 с.
- Мыреева А. Н. Эвенкийско-русский словарь = Эвэды — лучады турэрук: около 30000 слов. – Новосибирск, 2004. – 799 с.
- Полканов А.И. Крымские караимы (караи – коренной малочисленный тюркский народ Крыма). – Париж, 1995. – 245 с.
- Роббек В. А., Роббек. М. А., Саввинова С. Н. Эвенско-русский словарь для кочевых школ. – Якутск: Офсет, 2006. – 68 с.