Арахсар түгэҥҥэ ыал баайын-дуолун хайдах үллэстэрий? Кыттыгас баай-дуол диэн тугу ааттыылларый? Ханнык түгэҥҥэ суут дьахтар дуу, эр киһи дуу диэки буоларый? Ипэтиэкэни төлүүр дьахтар, арахсыбыт эриттэн иккис элимиэни төлөттөрүөн сөп дуо?
Ыксаллаах кэм тирээн кэллэҕинэ, бу ыйытыыларга үгүстэр мунаараллар. Арахсыыны биһирээбэппит эрээри, олохпут биир көстүүтэ буоллаҕа. Онон, саас-сааһынан сырдатабыт.
Кыттыгас баайы-дуолу быһаарсыы
Бастатан туран, арахсыы кэмигэр баайы-дуолу үллэстэргэ кыттыгас бас билии буолара дуу, суоҕа дуу быһаарыллыахтаах. Сокуоннайдык ыал буолуохтарыттан арахсыахтарыгар диэри атыыласпыт дьиэлэрэ, кыбартыылара, учаастактара, массыыналара уо.д.а. барыта кыттыгас бас билиигэ киирэр. “Кини оҕотун көрөн үлэлээбэккэ дьиэтигэр олорбута, мин бэйэм сүүрэн-көтөн, үлэлээн-хамсаан атыыласпыт дьиэм/массыынам” диэн этии манна учуоттаммат. Бэл, биирэ биирин иитимньитигэр олорбут да түгэнигэр (эр-ойох буолуу (брачнай) дуогабардара суох буоллаҕына), тэҥ тэҥҥэ үллэстэр бырааптаахтар. Арай баайы-дуолу нэһилиэстибэнэн эбэтэр бэлэх быһыытынан ылбыт буоллаҕына, ону таһынан тус мала-сала, профессиональнай үстүрүмүөннэрэ (пианино, байаан уо.д.а.) эрэ үллэһиллибэттэр.
Аны туран, үгүстэри маннык ыйытыы мунаардар. Өскөтүн ыал буолуохтарын иннинэ эрэ дуу, ойоҕо дуу бэйэтэ туһунан бас билэр дьиэлээх/массыыналаах буоллаҕына, арахсарыгар биирдэһэ өлүү (доля) былдьаһыан сөп дуо? Баай-дуол сыаната үрдүүрүгэр иккиэн тэҥҥэ харчыны укпут буоллахтарына, өлүү аахсыахха сөп. Холобур, эрэ эрдэ массыыналаах эбит. Холбоһон баран массыынаҕа ханнык эрэ сапчааһын уларыппыттар, ол түмүгэр массыына сыаната үрдээн тахсыбыт. Эрэ билиммэт түгэнигэр, ойоҕо суутунан дакаастыан наада.
Кыттыгас баайга-дуолга киирэллэр: бааҥҥа уурдарыы харчы, хамсаабат баай-дуол (чааһынай дьиэ, кыбартыыра), сыаналаах кумааҕы, тус сыалга анамматах босуобуйа, көмүс.
Өлүү: кимиэхэ элбэҕи?
Үөһээ эппиппит курдук, арахсар дьон, сокуон быһыытынан, кыттыгас баайы-дуолу тэҥ тэҥҥэ үллэстэллэр. Арай сорох түгэҥҥэ кимиэхэ эрэ өлүү улаатыан эбэтэр, төттөрүтүн, аччаан биэриэн сөп.
РФ СК 39 ыст. олоҕуран, маннык түгэннэри учуоттуур наада:
сокуоннай сааһын ситэ илик хас да оҕолоох буоллахха, өлүү кээмэйин, биллэн туран, улаатыннарыахха сөп;кэргэнниилэртэн биирдэһэ кыттыгас бүддьүөтү ыйытыыта суох матайдаабыт, бэйэтэ хайдах билэринэн айбардаабыт, онтон сылтаан дьиэ кэргэн хорумньуну көрсүбүт буоллаҕына, ылыахтаах өлүүтэ аччаан биэрэр;кэргэнниилэртэн биирдэһэ уһуннук ыарытыйан үлэлээн харчы аахсар кыаҕа суоҕа дакаастаммыт буоллаҕына, элбэх өлүүнү ылар бырааптаах.
Маннык түгэн эмиэ баар буолар: арахсыы кэмигэр ойоҕо “дьиэбит оҕобутугар хаалар” диэн туруон сөп. Ыал оҕолоох да буоллаҕына, ийэтэ уонна аҕата дьиэни тэҥҥэ бас билэр хайдах да күөмчүлэниэ суохтаах. Арай кыбартыыраны/чааһынай дьиэни үллэстэргэ суут быһаарыытынан оҕоҕо өлүү ананар (РФ Дьиэ кэргэн кодексын 39 ыст. 2-с п.)
Эр-ойох буолуу дуогабара
Эр-ойох буолуу (брачнай) дуогабарын хайа баҕарар ыал оҥотторуон сөп. Сыбаайба иннинэ да, ыал буолан олорон да толотторуохтара син. Дуогабарга билигин баар баайдарын-дуолларын (дьиэ-уот, массыына, уурумньу харчы уо.д.а.) хайдах үллэстэллэрэ, ону таһынан былааннанар улахан атыылара кимиэхэ төһө ананыахтааҕа ыйыллар.
Холобур, эрэ бас билэр актыыптардаах эбит. Ойоҕо “арахсар түгэммитигэр мин ону былдьаспаппын” диэн илии баттыыр. Эбэтэр улахан кирэдьииттээх буоллахтарына, ким төһө быраһыанын төлүөхтээҕэ суруллар.
Санатабыт, дуогабар хайаан даҕаны нотариуһунан бигэргэммит буолуохтаах. Ол суох буоллаҕына, суут ылыммат.
Өскөтүн ыал буолан нус-хас олорор кэмнэригэр ойоҕо “мин тугу да былдьаспаппын” диэн дуогабарга илии баттаатаҕына да, ол быраабын күөмчүүлүүр буоллаҕына (арахсар кэмнэригэр өлүү былдьаһан турар түгэнигэр), дуогабар дьиҥэ суоҕунан ааҕыллыан сөп.
Элимиэн туһунан
РФ Дьиэ кэргэн кодексын 81-с ыстатыйатыгар олоҕуран, сокуоннай сааһын туола илик оҕоҕо суутунан төлөнөр элимиэн кээмэйэ бигэргэтиллэн турар. Өскөтүн нотариуһунан бигэргэммит сөбүлэҥ суох буоллаҕына, ый аайы төрөппүт маннык сууманы төлүүрэ ирдэнэр:
– биир оҕоҕо – дохуотун 1/4-дэ (ол эбэтэр 25 %-на);
– икки оҕоҕо – дохуотун 1/3-һэ (33 %-на);
– үс уонна онтон элбэх оҕоҕо – дохуотун 1/2-тэ (50 %-на).
Төрөппүт материальнай балаһыанньатын көрөн элимиэн кээмэйэ улаатыан эбэтэр, төттөрүтүн, аччыан сөп. Сокуоннай сааһын ситэ илик оҕо элимиэн төрөппүт хас тэрилтэттэн хамнас аахсар да олор бары учуоттаналлар (ол иһигэр харчынан бириэмийэтэ эмиэ киирэр).
Элимиэн харчынан эрэ төлөнөр. Суут кэмигэр оҕо ийэтэ элимиэн төлүөхтээх аҕатыттан бэлэх аҕаларыгар, аһынан, бородууктанан хааччыйарыгар туруорсара эмиэ баар буолар. Ити – төрөппүт бэйэтин тус баҕата. Элимиэн аһынан-таҥаһынан, оонньуурунан, хомунаалынай өҥө төлөбүрүнэн уо.д.а. төлөммөт. Итилэр баҕа өттүнэн көмөлөһүүгэ киирсэллэр, элимиэҥҥэ туох да сыһыаннара суох.
Кирэдьииттээх буоллахха…
Билигин ыал үксэ кирэдьииттээх. Арахсар түгэҥҥэ ону хайдах төлүүллэрий?
Эмиэ хамсаабат баайы курдук иккиэн тэҥҥэ төлүүр бырааптаахтар. Бэл, кирэдьиит докумуона биирдэһин эрэ аатыгар толоруллубут (иккиһэ онно сыһыана да суох) буоллаҕына, иккиэн төлүүр эбээһинэстээхтэр. Арай суут нөҥүө быһаарсан атын усулуобуйаны оҥотторуохха сөп. Оччоҕо дьыала уһаан-кэҥээн биэрэр. Бэйэҕит икки ардыгытыгар быһаарсыбыт да буоллаххытына, хайаан да баан көҥүлүн ылыахтааххыт. Ардыгар баан бэйэтэ туһунан усулуобуйалаах буолар.
Судаарыстыба түһээнэ төһөнүй?
Дойду бэлиитикэтэ ыал арахсыбакка оҕо-уруу төрөтөн нус-хас олорорун өйүүр. Бу сыл саҥатыгар арахсарга ЗАГС өҥөтүн төлөбүрүн улаатыннарбыттара. Былырыын 650 солк. төлөөн сайабылыанньа суруйуохха сөп буоллаҕына, быйылгыттан 5000 солк. төлүүллэрэ ирдэнэр.
ЫЙЫТЫЫ
Александра, 29 саастаах: – Бииргэ олорор кэммитигэр иэс харчы ылбыт буоллахпытына, ону ким төлүүрүй? Иэһи хайдах үллэстэбитий?
Хоруй: – Арахсар түгэҥҥэ баайы-дуолу курдук иэһи эмиэ тэҥ-тэҥҥэ үллэстэллэр. Өскөтүн эрэ (ойоҕо) кэргэниттэн ыйытыыта иэс ылбыт, онтон сылтаан дьиэ кэргэн материальнай балаһыанньата мөлтөөбүт буоллаҕына, ойоҕо (эрэ) суут нөҥүө аахсан төлүөхтээх харчытын өлүүтүн аччаттарыан сөп. Төлүүртэн букатын батынара кыаллыбат.
***
Светлана, 42 саастаах: – Суутунан арахсыбыппыт икки сыл буолла. Кыайан өйдөспөккө чааһынай дьиэбитин аҥаардаһа иликпит. Билигин суукка биэрдэхпинэ, дьыалабын көрүөхтэрэ дуо?
Хоруй: – Суутунан арахсыбыт күҥҥүтүттэн саҕалаан 3 сыл иһигэр баайы-дуолу суут нөҥүө үллэстиэххэ сөп. 3 сыл аастаҕына, бас билээччи (баай-дуол суруллубут киһитэ) тугу гынарын, хайдах дьаһайарын бэйэтэ билэр. Үллэстэр, өлүү ылар кыах суох буолар.
***
Екатерина, 47 саастаах: – Ыал буолан олорор кэммитигэр оҕобут аатыгар кыбартыыра атыыласпыппыт. Арахсыбыт кэргэним онтон өлүү былдьаһан туруон сөп дуо?
Хоруй: – Сокуоннай сааһын ситэ илик оҕоҕо ананан атыылаһыллыбыт кыбартыыраны/дьиэни арахсыбыт ийэлээх аҕата хайдах да балаһыанньаҕа үллэстэр кыахтара суох. Оҕо сокуоннай сааһын ситиэр диэри хайа төрөппүтүн кытта олорор да, киниэхэ көһөн биэрэр. Манна оҕоҕо ананан мунньуллубут харчы эмиэ киирэр.
***
Герман, 35 саастаах: – Кыттыгас баайы-дуолу суут бырассыаһын иннинэ үллэстиэххэ сөп дуо?
Хоруй: – РФ СК 2 п. 38 ыст. олоҕуран, өскөтүн кэргэнниилэр баайы-дуолу үллэстиигэ мөккүөрдэрэ суох, тыл-тылга киирсибит буоллахтарына, нотариус сөбүлэҥинэн суут иннинэ үллэстиэхтэрин сөп. Онтон мөккүөр үөскүүр түгэнигэр, РФ СК с 3 п. 38 ыст. сурулларынан, баайы-дуолу үллэстии суут бэрээдэгинэн ыытыллар.
***
Алена, 51 саастаах: – Кэргэммин кытта арахсарга быһаарынныбыт. Түөрт сыллааҕыта массыына бэлэхтээбитэ. “Массыына харчытын аҥаарын биэр” диэн хаайар. Ол сөп дуо?
Хоруй: – Өскөтүн бэлэх биэрбит, массыына докумуона эн ааккынан оҥоһуллубут буоллаҕына, өлүү былдьаһар кыаҕа суох, бэлэх толору кээмэйинэн ойоҕор хаалар. Арай эрэ ойоҕум сүүрдэригэр диэн массыына атыыласпыт, ол массыына уопсай бас билии буоллаҕына, массыына сыанатын аҥаарын төннөрөр.
Ааптар: Диана Клепандина, Саха парламент саайт
