29 Кулун тутар 29.03
  • -11°
  • $ 92,26
  • 99,71

Аныгы кэм табаһыттара. Эбээн-Бытантай улууһун ыстаадатыгар

Читайте нас на
Яндекс Новости
ЯДВ

Бу сайын дойдубар Эбээн Бытантайга “Саҕах” диэн таба иитиитинэн дьарыктанар аҕа ууһугар көмөлөһөн, сынньанан кэллим. Дария Егоровна Старостина сатабыллаах салайааччы, хаһыс да көлүөнэ табаһыт буолар. Кини бииргэ төрөөбүт эдьиийдэрэ-балыстара эмиэ таба иитиитинэн дьарыктаналлар. Бу суруйууларбар аныгы табаһыт чэпчэкитэ суох күннээҕи олоҕун-дьаһаҕын кыратык сырдатарга сананным.


«АЛААС-8, ИСТЭҔИН ДУО, ИСТЭҔИН ДУО?»

Аныгы табаһыттар олохтон хаалбакка, кэми кытта тэҥҥэ үктэһэргэ дьулуһаллар. Саҥа тиэхиньикэни, технологияны баһылаан, түбүктээх олохторун, күннээҕи кыһалҕаларын чэпчэтэллэр. Эрэллээх тэриллэрин, рацияларын, үгэстэринэн араарбакка илдьэ сылдьаллар.

– Алаас-8, истэҕин дуо, истэҕин дуо?

– Алаас-8 истэбин. …

— Аа, иһиттим.

Бу босхо кэпсэтии биир саамай эрэллээх ньымата буолар. Табаһыттар бэйэлэрэ даҕаны олохторун-дьаһахтарын туһунан кэпсии-ипсии, ыһа-тоҕо сылдьыбат, кэтэмэҕэй дьон. Биллэн турар, туох эрэ соһуччу ыарахан, күчүмэҕэй түгэҥҥэ рацията, эрэллээх сибээһэ суох табыллыбаккын. Билигин ыстаада ахсын «Глобал», «Иридиум» курдук сир аргыһын нөҥүө кэпсэтэр төлөпүөннэр бааллар. Сүрдээх наадалаах гынан баран, ыстаана суох хаалларар ороскуоттаах тэриллэр. Биир мүнүүтэ кэпсэтэргэр 50-тан тахса солкуобайы төлүүгүн. Санааҥ хоту кэпсэтэр, ыаһахтаһар кыаллыбат. Биир-икки тылынан наадаҕын хаһыытаан этэ охсуоххун наада, сибээһиҥ быстан хаалар. Аны рация курдук, ыллыҥ да сибээстэспэккин. Төлөпүөнүҥ хабар сирин, хайысхатын булуоххун, сүүрэкэлиэххин наада. Кыстыыр дьиэлэригэр (сайыҥҥы курдук көһө сылдьыбат кэмнэригэр) спутниковай антыанналаахтар (Телекарта), тэлэбиисэрдээхтэр. Сороҕор, кыра дьиэлэригэр икки тэлэбиисэри тэҥинэн көрүөхтэрин сөп. Ким эрэ сэргэстэһэ DVD көрөр, ким эрэ муусука истэр. Ким да, кимиэхэ да мэһэйдээбэт. Биһиэннэрэ Амтаҕайга кыһынын «Лансат» хампаанньа тэрилинэн интэриниэккэ холбоноллор. «Лансаты» сайыннары да тиэнэн ханна баҕарар илдьэ сылдьыахха сөп. Ол гынан, биһиэннэрэ ­анаан-минээн хааллараллар. Тоҕо диэтэр, батсаап мэһэйэ элбэх, үлэҕиттэн аралдьытар, «эн-мин» дэһэн айах атан кэпсэтэртэн тэ­­йитэр. Утуйуох иннинэ, сытан эрэ аралдьыйар дьарыктара – суотабай төлөпүөнү талкыйыы. Араас биидьийэ, киинэ, оонньуулар, кэнсиэрдэр, хаартыскалар толорулар. Бэйэҥ төлөпүөнүҥ салгыттаҕына, атастаһыаххын сөп.

МАССЫЫНАНАН КӨҺӨР ЧЭПЧЭКИ

Урут ыстаадаҕа көлө быһыытынан биир эрэ аты сыһыараллара. Биригэдьииргэ диэн, ону даҕаны ыксал кыһарыйдаҕына. Табалары уучаҕынан сылдьан маныыллара. Табаларынан көһөллөрө. Балааккаларга, ураһаларга олороллоро. Билигин да үгүс ыстаадалар оннук олохтоохтор. Тиэхиньикэ туһунан эттэххэ, үгүс табаһыттар, ыстаадалар массыыналаахтар. Тугу баҕарбыккын барытын тиэниэххин сөп. Атынан, табанан көһөргөр саамай наадалааххын, туттар тэрилгин эрэ тиэнэҕин буоллаҕа. Оттон массыынаҕа барытын тиэнэн баран, төбөҥ ыалдьыбат. Кыһынын «Бураннарынан» сылдьаллар. Инньэ гынан, үөрү­йэх көлүүр табалар аҕыйаан иһэллэр. Сайынын үгүстэр квадро­циклынан көтүтэллэр. Ити эрээри, табаны, сылгыны ханнык да бэ­­йэлээх тиэхиньикэ солбуйар кыаҕа суох. Барахсаттар, табаһыттар ­эрэллээх аргыстара буоллахтара. Атынан айаннааччылар билэллэр, бэрэмэдэйдэргин аһара ыараппакка, тэҥ ыйааһыннаах ындыыланыахтааххын. Көһөллөрүгэр наадалаахтарын барытын: балааккаларын, уту­йар таҥастарын, оһохторун, иһиттэрин-хомуостарын, аһылыктарын, о.д.а. тиэнэн илдьэ сылдьаллар. Сайынын 7-10 хоно-хоно көһөллөр. Табаларын суукканы эргиччи маныыллар. Ким эрэ күнүс, сорохтор түүн. Дьэ манна, оскуола оҕолоро көмөлөрө улахан. Кинилэр, бээ, хамнастаах үлэһиттэр. Сайынын ыстаадаҕа оҕо аймах элбиир, 10-15, онтон да элбэх буолаллар. Оскуола эрэ оҕолоро буолбатах, кырачааннар кытта бытырыыстаналлар. Табалары уучаҕынан, сүнньүнэн атынан сылдьан маныыллар. Атынан маныыр судургу, чэпчэки. Ойуурга ханнык холодильник диэн суох. Ол иһин аһара элбэх эти хаһаамматтар. Мэлдьитин, сөп буолалларынан балыктыыллар, бултууллар. Элбэх эттэннэхтэринэ, сорчо (хаппыт эт) оҥороллор. Сүрдээх тотоойу, минньигэс ас, өр кэмҥэ буортуйбат.

ТАБАҺЫТТАРДЫЫН САҤАТА СУОХ СЫЛДЬАРБЫН СӨБҮЛҮҮБҮН

Тоҕо диэтэргин, ат миинэн, хас эмэ чааһынан ньимиликээй, саҥата суох айанныыбыт. Оннооҕор саҥата суох аһыыбыт. Куорат сиргэ «бу хайаабыт дьонуй» диэн сүөргүлүө этилэр. Онно оннук буолбатах. Табаһыттар саҥата суох сылдьар үгэстээхтэр. Атынан айаннаан иһэн, төбөҕөр барыны буһара, толкуйдуу иһэҕин. Айылҕа хайдахтаах кэрэтин, халлаан мэндээрийэ көҕөрөрүн, ойуур көмүс дуйунан бүрүллүбүтүн бэркиһиигин. Куоракка дьоннор тимир-бетон дьиэлэригэр хаайтаран олороллорун, салгына суох кэбиньиэттэргэ хааланан үлэлииллэрин сөҕөбүн, оттон мин айылҕа ыраас салгынынан тыынабын, дууһалыын, эттиин-хаанныын дуоһуйа сынньанабын! Мин онно төһө эмэ өр ­аһаабакка, аччыктаабакка сылдьыахха сөбүн биллим. Сарсыарда 8 чаастан киэһээ 9 чааска диэри аһаабакка айанныыгын. Бэйэбитин кытта ыһыкка диэн тиэрмэстээх чээй уонна чоко-пай эрэ ыларбыт. Мин уһун күн устата үс эрэ чоко-пайы сиирим уонна аччыктаан да көрбөт этим. Оттон куоракка, сарсыарда аһыыгын, үлэҕэр кэлэн 11 чааска хайаан да тугу эрэ үссэнэҕин, чээйдиигин. Онто суох күнүскү аһылыкка тиийбэккэ, ач­­чыктаан аҥаарыйыахха сөп. Куоракка аһаан-симинэн тахсаҕын, эбиитин хамсаммаккын-имсэммэккин. Айаным устата айгыр-силик айылҕам кэрэтин астына-манньыйа, дуоһуйа көрбүтүм-одууласпытым. Сүүрүгүрдэр үрэхтэр курустаал таастыы чаҕылыһаллар, кылыгырыы-лыҥкыныы ыллыыр курдуктар. Мастар үрдүгэ суохтар, хайаҕа олох да ньооруоскайдар. Биир да кумаар да, бырдах да суох. Эриэккэс!

ЫТТАР – ЭРЭЛЛЭЭХ ДОҔОТТОР, КӨМӨЛӨҺӨӨЧЧҮЛЭР

Көһөр кэммитигэр үөрү­йэх ыты Аманы эдэр ыты Мээнтини кытта холбуу баайаллар. Булчут Аман чубуку сытын ылан эккирэтиһэ баран хаалбатын, эдэр Мээнти хаалан хаалбатын диэн. Уопуттаах ыт чубукуну сытынан ирдээн, хайа чыпчаалыгар, чанчыгар таһааран хаайар, түһэрбэт. Оттон эдэр, үөрүйэҕэ суох ыттар хаалан хаалан, көспүт сирдэригэр төннөн кэлиэхтэрин, хаһаайыннарын кэтэһэн онно быстаран, ач­­чыктаан сытыахтарын сөп. Эдэр ыттар бастаан ууттан, үрэхтэри, өрүһү харбаан туорууртан куттаналлар, кэлин син үөрэнэллэр. Олох кыра ыт оҕолорун акка олордон айанныыллар. Ыттар – табаһыттар эрэллээх доҕотторо, көмөлөһөөччүлэрэ. Кинилэри аһара харааннаабаттар, атаахтаппаттар. Сылтаҕа суох үрбэккэ, саҥата суох сылдьарга үөрэтэллэр. Ону барытын өйдүүллэр. Кинилэргэ аналлаах уйа диэн суох, бэл кыһыҥҥы тымныыга. Дьиэ таһыгар баайыллан олороллор. Арай таба манааһыныгар, булка уонна көһөр кэмҥэ эрэ босхо ыытыллаллар. Өскөтүн ыт быһыытынан-майгытынан ханан эрэ ыстаада олоҕор сөп түбэспэт, холобур, саа тыаһыттан куттанар ­буоллаҕына, бөһүөлэккэ ­утаараллар, онно оннун буллараллар. Өскөтүн ыт көҥүлэ суох эти, бородууктаны тыыттаҕына, сиэтэҕинэ, улаханнык дьарыллар. Ыттар ыстаадаҕа атын ким, туох эрэ чугаһаатаҕына, суоһурҕанан үрэн биллэрэллэр.

ДЬАХТАЛЛАР ОРУОЛЛАРА

Эбээннэргэ дьахтар дьиэни-­уоту көрөр, араҥаччылыыр анал­лаах. Оттон эр киһи булааччы-талааччы уонна табаһыт. Мин бу сылдьан Даарыйаны, атын да чуум үлэһиттэрэ дьахталлары сөҕө көрөрүм. Хас эр дьоннор кэллэхтэрин аайы, итии чээйдэрэ, буһарылла охсубут астара-үөллэрэ мэлдьи кэмигэр бэлэм буолар. Хаһан ситэн астыы-буһара охсоллоро буолла. Ол курдук, эр дьон сарсыарда эрдэ, 5-6 чааска туран аттарын ирдии, тута бараллар. Кэлэллэригэр Даарыйа аһа-үөлэ бэлэм. Кинилэр биир чааһынан, эбэтэр эрдэлээн, хойутаан кэлиэхтэрин сөп. Итинник уһун күн устата, чуолкай араспысаанньа диэн суох дьоно. Кэллилэр да, остуол тула олорунан кэбиһэллэр. Били нуучча остуоруйатыгар кэпсэнэр быстыбат аллар астаах-үөллээх ыскаатар тула курдук. Ичигэс кэмҥэ гааһынан тутталлар. Чуум хаһаайката сайыҥҥы куйааска балаакка иһигэр итии оһох суоһугар бургуччу буспат. Гаас билиитэтэ олус табыгастаах. Минньигэс чебурек буһарыахха, балык ыһаарылыахха, атын да аһы астыахха саамай сөп. Урут киэһээтин хараҥардаҕына, чүмэчи имик-самык уотунан сырдатыналлара. Билигин күн батарыайатынан сэрээттэнэр-иитиллэр сырдык банаардар чаҕылыһа сандаараллар. Барыта буолуохтааҕын курдук.

ТАБАҺЫТТАР ТУГУ АҺЫЫЛЛАРЫЙ?

Үгүстэр тугун сүрэй, дьикээрдэрдии диэхтэрэ да, табаһыттар олохторун үөрүйэҕэ, үгэстэрэ буоларынан, хайдах баарынан суруйарга быһаарынным. Таба быарын, силиитин, хараҕын, мэйиитин сиикэйдии сиибит. Таба уоһа, быысаһа, бүөрэ уокка үтүллүбүтэ сүрдээх минньи­гэс буолар эбит. Биир бэйэм хараҕы иккитэ сиэн турабын. Былырыын бэркэ сөбүлээн сиэбитим. Хараҕы ким сиэччи сиир, баҕарбат, сиргэнэр киһиэхэ биэрэ сатаабаттар. Хараҕы кэлин өттүнэн, уутун тохпот курдук сэрэнэн хайа быһаллар уонна убаҕаһын оборон кэбиһэллэр. «Яблокотын» этэ кы­­таанах буолар, ыстаан сиигин. Мин урут хаһан да амсайа илик, табаһыттар сиир астарын боруобалыырбын сөбүлүүбүн, астынабын. Уопсайынан, сүрдээх интэриэһинэй.

Источник: © edersaas.ru сайтан: https://edersaas.ru/anygy-kem-2/

Следите за самым важным и интересным в Telegram-канале и WhatsApp-группе ЯСИА