Кэбээйи оройуонугар Чурапчы 18 холкуоһуттан барыта 2625 киһи көһөрүллэн тиийбитэ. Олортон итиннэ 1284 киһи аас-туор олохтон хаарыан тыыннара быстыбыта. Ордубуттара эрэйи эҥэрдэринэн тэлэн, муҥу муннуларынан тыыран дойдуларыгар төттөрү көһөн кэлбиттэрэ эһиил саас 84 сылын туолар, суруйда Сэмэн Жендринскэй, «Саҥа олох» хаһыат.
Ол 1944 сыл саас кулун тутар ыйыгар Михаил Ефимов быраатыныын Хабырыллалыын илиилэрин-атахтарын үлтүрүттэрэн сэрииттэн эмиэ тыыннаах ордон кэлэн дьонноругар Одьулууҥҥа Орджоникидзе аатынан холкуос сиригэр Хондуга көрсө түспүттэрэ. Оччотооҕу үөрүүнү көрүөх баар этэ! Адьас кубус-кураанах турбут Хонду-Бабаҕа эмискэ киһилэнэн-сүөһүлэнэн, буруо-тараа унааран, күө-дьаа көрсөн ыһыах ыһан, сэргэ туруоран, ыллаан-туойан барбыттара.
Хонду-Бабаҕа дьоно сүрэхтэрэ-быардара уйа туттубут сирдэринэн Амма-Таатта аартыгар баар холкуостарын бастакы киинэ Сулҕаччы Толооно буолар. Онно сайын аайы үөрэ-көтө көрсүһэр үгэстэммиттэрэ. Итиннэ туруоруллубут сэргэлэр, суруктаах обелиск, Христофор Максимов аатыгар Куолуматтан аҕалыллан туруоруллубут холуонна күрүөлэнэн-хаһааланан билиҥҥээҥигэ диэри дьону-сэргэни ыҥыра турар.
Ити дьоммут оччолортон үлэлэспит үгэстэринэн мунньунан, сурунан, дневниктэнэн барбыттара. Кэлин оҕолорго кэриэс-хомуруос буолуо диэн коллекция оҥостон уурууну саҕалаабыттара. Онуоха Михаил Ефимовка ордук аҕатын, убайа Уйбаан суруктарын, ахтыыларын, былыргы сэһэннэрин, ырыаларын эһэтин эргэ ампаарыттан булбута эбии тэбилик буолбута. Эбиитин Кэбээйиттэн эргиллэн кэлбит бырааттыы-балыстыы Уйбаан уонна Балбаара Поисеевтар киниэхэ этэн биэрэн суруттарбыт ырыалара-хоһоонноро өссө эбии үргүппүттэрэ.
Онон бу суруйууну кинилэр ырыаларыттан-тойуктарыттан саҕалыаҕыҥ. Күүс өттүнэн көһөрүллэн барыыларын, онтон тыыннаах эргийэн кэлбит үөрүүлэрин хоһуйбуттарыттан. Уус-уран өттүнэн Балбаара ырыалара-тойуктара ордуктар. Тылын, матыыбын бэйэтэ айан толороро үөрүү остуолугар элбэхтик биһирэммитэ биллэр.
Хомолто хоһоонноро
Өрдөөҥүлүүр күннэргэ
Үүнэн-үөскээн иһэммит
Үрүҥүктүүр күнүм
Өрөһөтүн аннынан
Өрөгөйдөөх сааспыт
Үрүттүүрэ өртүгэр
Өрө көтөн оонньуур
Үгүрүө чыычаах курдук
Үөрдүһэн үөскээбит,
Үөр талах курдук
Өйөнүһэн үүммүт
Үтүө ыччат доҕотторбунуун
Өттүгүнэн кэһиллэр
Өҥ-тот үктэллээх
Үөскээбит дойдубутугар
Үтүө үрүҥ олоххо
Үөрдүһүөх буолбуппутун,
Үс дойду үрдүнэн
Өһүөннээх күн өҥөйөн,
Үрэх-үрэх аайытын
Үүрүллэн хаалбыт өлүүтүн.
Дуорайааччы күннэргэ
Туран үүнэн иһэммит
Тунаар маҥан күнүм
Туналыйар ньууругар
Чуо көтөн оонньуур
Тураҕас чыычаах курдук
Тутуһан үөскээбит
Дьоллоох сааспыт дьулайыгар
Туллук үтүө доҕотторбунуун
Тобугунан кэһиллэр
Тот-уйгу дойдубутугар
Дьоллоох олоххо
Доҕордоһуох буолбуппутун,
Торуой Сибиир дойдум
Долгунугар оҕустаран,
Дойду-дойду аайытын
Туорахайдаан барбыппыт
Тугум эмиэ ночоотой.
Уруккулуур күннэргэ
Оҕо ууһаан иһэммит
Оонньуулаах оҕо сааспыт
Оройугар сылдьаммыт
Ойуолаһа оонньуур
Ойуур чыычааҕын курдук
Ойулгулуур сайыҥҥа
Уһун, уостан долгуйар
Оһуор солко мутукчалаах
Ойуур тыа курдук
Оҕуруо ыччат доҕотторбунуун
Уллугунан кэһиллэр
Уйгу-быйаҥ олохтоох
Олох дойдубутугар
Уруй-туску тутуһан
Олоруох буолбуппутун,
Одурууннаах орто дойду
Долгунугар оҕустаран,
Ол-бу дойдунан
Одон-быдан барбыппыт,
Ороскуотун эбитин.
Уолан бүтэр уулаах
Орто туруу дойдум
Уулуссатынан буолбут
Улуу өрүс обургу
Уһунуктуур долгунунан устаммыт
Очуос таас тоҕойдордоох
Уҥуоргу биэрэгэр
Олохсуйан олордохпут,
Кэтит иэннээх Өлүөнэм
Кэтэх өртүгэр киирэн
Кэдирги олохтоох
Кэбээйигэ тиийэммит
Кэтэ балыгы бултаһа
Кэлэн олордохпут.
(Уйбаан бу ырыатын Кэбээйиттэн төннөн көһөн кэлэн баран, 1944 сыллаахха ыллаан иһитиннэрбит).
Хомолтобун ыллыыбын
Атаҕастык тыллартан
Амньыраабыт санаабын
Аралдьыта таарыйа
Атас кыыспар Маайыска
Аһыыларбын туойабын.
Оо, дьэ, доҕорум.
Оҕо киһи доҕорбут
Уоттарыктаах сэриигэ
Умсубутун иннигэр
Ону хайдах гыныллыай,
Оҥоруубут буоллаҕа.
Ол иһин даҕаны.
Онтуоруйбут санааны
Уҕарыта таарыйа
Оонньообуппут иһин
Оҕонньор эҥин өртө
Уора-көстө күлэрэ,
Одуулуу көрөрө
Ороскуотун эбитин.
Уой да, ити хайдаҕый,
Умнубаппын даҕаны.
Эр киһи доҕорбут
Ийэ дойду иннигэр
Этинэн-хаанынан
Эппиэттээри барбыта
Эрэйбитин диэх курдук.
Эмээхсин эҥин өртө
Эдэр дьону кытары
Эйэҕэстик туттары
Эҥээннэһэр диэн ааттаан
Элэк гынар тыллара
Эҥини, элбэҕи санатан
Эрэйдиир да буоллаҕа.
Үөлээннээхэй доҕорбут
Үлүгэрдээх сэриигэ
Үүнэр көлүөнэ туһугар
Өстөөхтөрү үүрүүгэ
Өлбүттэрэ диэммит
Үйэлэрбит тухары
Үгэс эрэ гынабыт…
Өтө-билэ санаабат
Өйө кыайбат өртө
Үөҕүс гынар тыллара
Үлүгэрин эбитин.
Ытыктабыллаах доҕорбут
Ынырыктаах сэриигэ
Ытык иэһин төлөһө
Ыҥырыллан барда диэн
Ытыы-соҥуу сылдьарбыт
Ыарахана бэрт буолуо.
Ыллаабыппыт да иһин,
Ыраас сүрэх умнубат.
Хотуурдарбын сүгэммин
Ходуһаҕа киирэммин
Хоппот биилээх сэбинэн
Холлуун-бууттуун эриллэ
Хоруйаахтыы сылдьаммын
Хонду кыыһа Балбаара
Хомолтобун санааммын
Хоһуйаммын ыллаатым.
This post was published on 18.09.2025 10:22 10:22