Күндү доҕоттор, бүгүҥҥү кэпсэтиигэ эһиги болҕомтоҕутун биһиги кэммит биир ураты көстүүтүүгэр тардыахпын баҕарабын. Ол – билиҥҥи дьон, ыччат эрэ буолбатах, бары да уус-уран литэрэтиирэни аахпат, ааҕыынан үлүһүйбэт буоллубут. Этэргэ дылы, оҕоҕун, ыччаккын киһилии эйгэҕэ иитиэххин баҕарар буоллаххына, бастатан туран, бэйэҥ эйгэҕин, кырачаан дьон улаатар, киһи буолар тускулларын уурар дьиэҥ-уотуҥ туругун тупсарарга ылсыаххын наада курдук. Киһини киһи ииппэт, эйгэ иитэр диэн түҥ былыргыттан киһи аймах устуоруйатыгар биллэр-көстөр өркөн өйдөөхтөр Аристотель, Л.Н. Толстой, К.Д. Ушинскай, Монтессори бэлиэтээһиннэрэ, кырдьыга да, олохтоох уонна кэскиллээх. Дьиэ иһигэр туох быһыы-майгы баһылыыра, ханнык сыһыан бастыыра, туох дьарык өрө тутуллара – барыта оҕо сарсыҥҥытын уһансар, кэскилин кэнчиэрдиир.
Биллэн турар, киһи олоҕор атын дьон, иитээччилэр, учууталлар, үгүстүк алтыһар атын дьоно эмиэ сүдү сабыдыаллаахтарын, дьылҕаларын тосту уларытар да дьайыылаахтарын олохтон билэбит. Ол гынан баран дьиэ кэргэн эйгэтэ — төрүт күүс. Дьиэ иһигэр уус-уран литэрэтиирэҕэ, ускуустубаҕа сыһыан кэрэгэй буоллаҕына, оҕо эмиэ ол суолу тутуһар. Ааҕар, ааҕыыны өрө тутар, уус-уран айымньы туһунан сэһэргэһэр, ырытыһар эйгэҕэ үөскээбит киһи, биллэн турар, ону илдьэ улаатар, тус олоҕор (таһыттан харахха быраҕыллыбатаҕын да иһин) кини ис күүһэ, майгыта-сигилитэ, уйулҕата, иэйиитэ ураты дириҥ, далааһыннаах буолар. Ол күүһү, уйулҕа күүһүн, киһилии буолуу эниэргийэтин кини хантан иҥэринэрий? Манна хоруйа биир – норуот тылынан уус-уран айымньытыттан, уус-уран литэрэтиирэттэн. А.С. Пушкины ньээньэтэ Арина Родионовна ииппэтэҕэ буоллар, нуучча норуотун улуу тылын тилиннэрбит уһулуччулаах бэйиэт Пушкин суох буолуо этэ диэн мээнэҕэ эппэттэр. Бу — чаҕылхай холобур! Биһиги айар тыл аҕалара буолбут маҥнайгы суруйааччыларбыт – бары норуот тылынан уус-уран айымньытынан иитийэхтэнэн, онон күүһүрэн, этэр тылларынан бар дьоннорун уһугуннарбыт, күн бүгүнүгэр диэри өйбүтүн-санаабытын, майгыбытын-сигилибитин чэбдигирдэ турар улуу күүстээхтэр.
Билиҥҥи кэм ааҕыыны эмчирэтэр дохсун балысхана – куйаар ситиминэн кутуллар иитэ-саҕата суох ииччэх-бааччах иһитиннэрии — саҥа хааман эрэр оҕотуттан аман саастаахпытыгар диэри өтөн киирдэ. Этэргэ дылы, кинигэни ааҕа олорор түгэн да көстүбэт. Дьиэ кэргэн бүүс-бүтүннүү, ким төлөпүөҥҥэ, ким көмпүүтэргэ, бокулуон быраҕан, күнү-дьылы барыыбыт. Бу балысханнаах баал туһатын да, туоратын да бары истэ-көрө сылдьаҕыт…. Өй-санаа өттүнэн буомурууга, киһи мэйиитэ бэйэтин кыаҕынан буолбакка, бэлэм алгоритмынан эрэ муҥурданар эйгэтигэр киирэн, оруобаттыҥы буолар куттал суоһаабыта дьэҥкэ. Ону туох тохтотуой?! Оҕолорбут барыны барытын билэр, барыны барытын сатыыр курдуктар эрээри – барыта “виртуальнай”, дьиҥ олох кыһалҕалара тирээтэҕинэ, барар-кэлэр сирдэрин быһаарбат, дааргытыҥы буолан хаалаллар.
Аахпат буолбут уопсастыба – кэскилэ кэрэгэй диэн этии олохтоох. Киһи бэйэтэ тутан-хабан, үлэлээн билиини-көрүүнү ылыммыта, бэйэтэ эт мэйиитинэн илдьиритэн, тыгыалас тымырынан иэйэн иҥэриммитэ эрэ киһини киһи оҥорор. Бу кэпсэтиигэ үлэлээн, тутан-хабан сайдыы туһунан эридьиэстэспэккэ, киһи уйулҕатын иитиигэ ааҕыы суолтатын ырытыһабыт.
Ааҕыы култууратын таһыма түһүүтэ — үтүмэн үгүс үйэлэргэ Аан дойду өркөн өйдөөхтөрө айбыт, чочуйбут киһи, олох туһунан билиилэрэ — дьон олоҕор дьайар, ырааһырдар, чэбдигирдэр, сырдыкка, киһилиигэ киллэрэр күүстэрэ сүтүүтүгэр тиэрдэр. Бөлүһүөктэр, уйулҕа үөрэхтээхтэрэ бэлиэтииллэринэн, ааҕыы култуурата сүтүүтэ — киһи айылгыта (экологията) ыһыллыытыгар, атомнай буомбатааҕар алдьатыылаах буомурууга тиэрдиэн сөптөөх суол.
Ааҕыыны өрө көтөҕүү, киһи олоҕун арахсыспат аргыһа оҥостуу, үөһэ бэлиэтээбиппит курдук, бастатан туран, дьиэ кэргэнтэн тутулуктаах, иккиһинэн, биллэн турар, литэрэтиирэ учууталыттан. Ааҕыыны көҕүлүүр, оҕолор барахсаттар уйулҕаларыгар кыым саҕар аптаах күлүүс учууталга баар. Төһө да уустук кэмҥэ олордорбут, биир өттүттэн аахпат дьиэ кэргэн, иккис өттүттэн сыыппара балысхана күөнтээтэр – литэрэтиирэ учуутала үтүө, чэбдик суолу, тускуну оҕолор дууһаларыгар арыйар, сиэрдээх, киһилии киһи күүһүн кинилэр уйулҕаларыгар олоҕурдар, иҥэрэр толору кыахтаах. Сыралаһыахха, күнтэн күн оҕолорбут барахсаттар өйдөрүн-санааларын, уйулҕаларын ис күүстүүр, эн-мин дэһэр “кырыктаах” киирсиигэ үгүс хотторууну туораан, туох эмит үтүө түмүккэ кэлиэхпитин сөп.
Биһиги аптаах күлүүспүт – тыл уйулҕатын, этэр дириҥ ис номоҕун таба тутуу, онон оҕолор өйдөрүн, иэйиилэрин уһугуннарыы, толкуйдатыы, бэйэлэрин ис күүстэрин онно сыһыарыы. Тыл тыына болҕомтоҕо ылыллыбат буолан, оҕо тыл, уус-уран айымньы ис киэлитигэр кыайан киирбэт, таһыттан чинчиллэр эбийиэк эрэ быһыытынан көрөр. Ол эбийиэк тас көстүүтүн ырытыы — оҕо тус бэйэтин ис санаатын, уйулҕатын таарыйбат буолан, тута симэлийэн, умуллан, умнуллан хаалар. Ол иһин оҕо тылыгар, биһиги учууталлар да тылбытыгар баар «Ойуунускайы бардыбыт», «Барыахпыт» диэн — ити үрдүнэн таарыйан эрэ аһыахпыт диэн өйдөбүлгэ тиэрдэр. Дьиҥэр, хас биирдии уус-уран айымньыны үөрэтии, хас биирдии суруйааччыны кытта көрсүһүү ураты долгутуулаах, олох эргииригэр сүтэн-симэлийэн хаалбат, өрүү, киһи тыыннааҕын тухары илгэлээх тыынынан сайар, өй-санаа угар, ураты хатыламмат түгэн быһыытынан көрүллүөхтээх,онно дьулуһуллуохтаах.
Дьиҥэр, уус-уран литэрэтиирэ сүрүнэ, күүһэ — киһи, эргиччи киһи (суруйааччы, учуутал, уус-уран уобарас, үөрэнээччи), кини өйө-санаата, иэйиитэ, уйулҕата, олоҕун мөккүөрэ. Ол күүс айааччы (суруйааччы) санаата, дьулуһар дьулуһуута, иэйиитэ төһө олохтооҕуттан, кырдьыктааҕыттан тутулуктаах. Үөрэнээччи эмиэ суруйааччы курдук өй-сүрэх мөккүөрүнэн ыалдьан, сүрэҕинэн ылынан үлэлиир кыаҕын үөскэтэр сорук турар. Оччоҕуна эрэ уус-уран айымньыны ылыныыны дириҥэтиэххэ, ааҕыыга умсулҕаны үөскэтиэххэ сөп.
Уран тыл этэр дириҥ ис номоҕун, күлүүһүн арыйан бэйэтигэр чугаһаппыт, уран тыл умсулҕанын амсайбыт оҕо киһи быһыытынан бэйэтин «мин атын дьонтон туох да итэҕэһэ суох киһибин» диэн сыаналанар ис туруктанар. Бу көстүү үөрэх-билии, уус-уран литэрэтиирэни ааҕыы үлэтэ ситиһиилээх буоларын хааччыйарын таһынан, норуот өйө-санаата ыччакка тиийиитин, өй күүһэ, кыаҕа, айар, чинчийэр умсулҕан уһуктуутун тускулуур кыахтаах.
Уус-уран айымньыны ааҕыы – уустук өй-сүрэх үлэтэ
Бу төрүт көрүү уус-уран литэрэтиирэни үөрэтии киһи ис киилин, уйулҕатын дьайымалларыгар олоҕурарын тоһоҕолуур, ол эбэтэр айымньыны ааҕыы – киһи толкуйдуур, иэйэр, анаарар уустук ис дьайыыларын тиһигинэн ситиһиллэрин, учуутал, үөрэнээччи, суруйааччы, уус-уран уобарас уустук өй-сүрэх, уйулҕа алтыһыытыгар киирэллэрин туоһулуур.
