«Саха сирэ» хаһыат эрэдээксийэтигэр илин эҥээр улуустарга туртастар кэбиһиилээх оту сиэн эрэллэрин туһунан иһитиннэриилэр киирдилэр.
Чахчыны чуолкайдаары, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Ходоро нэһилиэгин олохтооҕо, саха сүөһүтүн иитиигэ идэтийэр хаһаайыстыба баһылыга Аркадий Дмитриевы кытары төлөпүөнүнэн кэпсэтэ сырыттыбыт.
— Оо дьэ, туртастар окко киирдилэр! — диэтэ Аркадий Николаевич. – Мин суол аһылыннаҕына тиэйиэм диэн алааска хаалларбыт оппун булбуттара ыраатта. Кыралара бэрт буолан, туох да күрүөтүттэн иҥнибэттэр, кэбиһиилээх оту төгүрүччү “моойдоон” сууллараллар, урулуоннааҕы таһын эрэ ордороллор. Ол ороскуотун даа? Тыый, ким толуйуо буоллаҕай? Билигин оппун син тиэйэ сатаатым. Урукку сылларга наһаа итинник буолбат этилэр уонна киирэр да буоллахтарына, баччаларга эрэ биллээччилэр. Оттон быйыл быдан эрдэттэн, сэтинньи ортотуттан, бастакы халыҥ хаар түһүүтүттэн саҕалаатылар. Бэйэбит олохтоох туртастарбыт эбитэ дуу, биитэр сайын хоту дойдуга турбут баһаардартан күрэнэн бу диэки хайыспыт кыыллара эбиттэрэ дуу. Ону туох билиэ баарай? Атын да нэһилиэктэргэ киирбиттэрэ иһиллэр.
Чурапчы улууһугар хартыына эмиэ маннык. Одьулуун олохтооҕо Иван Попов этэринэн, дьон ыраах алаастарга баар отторун тиэйтэрээри, чааһынай тыраахтардары эккирэтиһэр сыратыгар түспүттэр.
— Туртастан куоттаран дьоннор отторугар илим тардаллар, араас үргүтэр маллары, былаахтары ыйыыллар, бүтэйдэригэр эбии сиэрдийэ угаллар уонна төһө кыалларынан тиэйэ сатыыллар, — диэн кэпсиир Чурапчы улууһун тыатын хаһаайыстыбатын управлениетын начаалынньыга Анна Захарова. – Тоҕо диэтэххэ, бу кыыллары көҥүлэ суох өлөрөр бобуулааҕын үчүгэйдик билэллэр уонна ол туһунан өйдөтөр үлэ мэлдьи ыытыллар. Билиҥҥитэ “туртастар сиэннэр, отум тиийбэт туруктанна” диир хаһаайыстыба суох эрээри, тыллабыр нэһилиэк аайыттан киирэрин быһыытынан, оппут саппааһын хаттаан ааҕыныахпыт, туох дьаһалы ыларбытын ол кэнниттэн быһаарыныахпыт.
Билиҥҥитэ тыллабыр суох эрээри
Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр улуустартан бу туһунан туох да официальнай иһитиннэрии, тыллабыр киирэ илигин туһунан эттилэр. Уопсайынан, туртас сиэбит отун толуйууга туох да көрүллүбэт эбит. Ол эрээри, аччыктаабыт айылҕа кыыллара кыстыыр от саппааһыгар улахан охсууну оҥордохторуна, өрөспүүбүлүкэ таһымынан туох эрэ толкуйу тобулар ирдэнэрэ буолуо.
Сылга 1 624 туртаска көҥүл бэриллэр
Саха сирин үрдүнэн төһө туртас баарый, кинилэри бултааһыҥҥа кубуота хайдах бэриллэрий итиэннэ туртаһы көҥүлэ суох өлөрдөххө, төһө суумалаах ыстараап түһэриллэрий? Ол туһунан Экология, айылҕаны туһаныы уонна ойуур хаһаайыстыбатын министиэристибэтин Булт хаһаайыстыбатын уонна ураты харыстанар сирдэр департаменнарын салайааччыны солбуйааччы Анатолий Попов маннык быһаарар:
— Кэнники сылларга Саха Өрөспүүбүлүкэтин сиригэр-уотугар туртас ахсаана эбиллэн эрэр, мониторинг көрдөрөрүнэн, 37 тыһыынчаҕа тиийдэ. Биллэрин курдук, хара тыа кыылын бултааһын лимиитэ кини ахсааныттан уонна төһө үөскүүрүттэн-ууһууруттан көрөн, тустаах федеральнай министиэристибэ бигэргэппит нормативынан итиэннэ миэстэттэн киирэр сайаапканан быһаарыллар. Быйылгы 2019 сылга Саха сиригэр 1624 туртаһы бултуур көҥүллэммитэ. Ити иһигэр балаҕан ыйын 25 күнүттэн балаҕан ыйын 20 күнүгэр диэри 144 бэйэ туртаска кубуота бэриллибитэ, онтон уопсай бултааһын алтынньы 1 күнүттэн ахсынньы 15 күнүгэр диэри көҥүллэммитэ. Туртастар кэбиһиилээх окко киирэр төрүөттэрэ биир: ол аата аһыырдара суох буолбут. Күһүҥҥү өттүгэр дэлби ардаан, сир мууһунан тоҥмут биитэр хаар наһаа халыҥаан, хаһарга кытааппыт буолуон сөп. Онон, хаһыы мөлтөҕө уонна хаар халыҥа тыа кыылларыгар эмиэ ыарахаттары үөскэтэр. Инньэ гынан, тустаахтарга балачча хоромньуну таһаараллар. Оттон арай, оту сии турар туртаһы өлөрөн кэбиспит киһи син биир сокуон иннигэр эппиэттиир. Уопсайынан, хайа да кыылы көҥүлэ суох бултаабыт киһи административнай уонна холуобунай эппиэтинэһи сүгэр. Атыннык эттэххэ, айылҕаҕа төһө хоромньуну оҥорбутунан ыстараап төлүүр, ол суумата кыыл көрүҥүн ахсын тус-туһунан. Чопчу туртаһы ыллахха, Айылҕа харыстабылын федеральнай министиэристибэтин 2011 сыл ахсынньы 8 күнүнээҕи бирикээһигэр олоҕуран, атыыр туртаһы көҥүлэ суох бултаабыт киһи 120 тыһыынча солкуобай, оттон тыһы туртас тыыныгар турбут киһи 200 тыһыынча солкуобай ыстараабы төлүүр.
Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru
