29 Кулун тутар 29.03
  • -13°
  • $ 92,26
  • 99,71

«Тобуруокап көмүс күһүнэ»

11:10, 08 сентября 2016
Читайте нас на
Яндекс Новости
ЯДВ

Балаҕан ыйын 3-4 күннэригэр Үөһээ Бүлүү улууһун Нам с. «Тобуруокап көмүс күһүнэ» норуодунай суруйааччы музей-уһаайбатыгар ыытылынна. Төрдүс төгүлүн тэриллибит хоһоонньуттар түһүлгэлэригэр аҥардас ыалдьыт быһыытынан 87 киһи хоһоон ааҕа кэллэ. Ол иһигэр, Дьокуускайтан «Айар кут», «Айар аартыктар», «Бүлүү саһарҕалара», Сунтаартан «Ньургуһун», Кэбээйиттэн «Кырдал», Мэҥэ Хаҥаластан «Таммахтар», Амматтан, Тааттаттан, Мииринэйтэн уо.д.а. араас түмсүүлэр тэрээһини кэлэн киэргэттилэр.

Мантан салгыы кыттыылаахтар, ыалдьыттар санааларын билсиэҕиҥ:

Миитэрэй Наумов, «Тобуруокап көмүс күһүнэ» бырайыак ааптара, суруйааччы:

– Бүөтүр Николаевич аатын ытыктаан кэлбиккитигэр биһиги дьиэ кэргэн аатыттан махтанабын. Манна кыргыттара Любовь уонна Саргылаана Петровналар кэлэн олороллор.   Биһиги бырааһынньыкпытыгар кини пааматынньыгын анныгар хоһоон ааҕа кэллигит. Төһө кыалларынан ааҕыҥ, дууһаҕытын кэпсээҥ.

Аан бастакы сылларга «Ол хоһоону истээри төһө киһи кэлэр үһү? Баран хаалыахтара» диэн буолар этэ. Ол санаабыт алҕастааҕын бу эһиги кэлэн олороргут туоһулуур. Дууһаҕыт арыллан, санааҕыт тэнийэн, бу икки күҥҥэ үчүгэйдик сынньанаргытыгар баҕарабын.

Бүөтүр Николаевич уу устарын тухары саас буолла да, балыктыы барара. Ол иһин, балыктааһыҥҥа, күөс буһарарга куоталаһыҥ. Тобуруокап көрү-күлүүнү саха поэзиятыгар киллэрбит дьонтон биирдэстэринэн буолар. Сценкалары, комедиялары суруйбута. Онон,   норуот тыйаатырдара төһө кыалларынан кэлэ сатаатылар. Кинилэр сценкаларын уонна дьээбэни-хообону суруйар ааптардар хоһооннорун истиҥ, сэргээҥ.

Иван Аргунов, ырыаһыт, мелодист:

– Мин «Тобуруокап көмүс күһүнэ» хоһоонньуттар түһүлгэлэригэр иккис тэрээһинтэн саҕалаан сылдьабын. Оччолорго «Доҕордоһуу кытыла» фестивальга сылдьан, сөмөлүөт түһэн улахан оһолго түбэспитим.

«Тобуруокап көмүс күһүнүгэр» дьону кытары алтыһыым   доруобуйам тупсарыгар, бэйэбин бэйэм эмтэнэрбэр улахан оруоллаах дии саныыбын. Иккис «көмүс күһүҥҥэ» баттыктаах кэлбитим, онтон былырыын биир торуоскалаах этим, быйыл бу икки атахпар үктэнэ сылдьабын. Онон, киһи бэйэтин доруобуйатын, ис туругун тупсарынарыгар маннык түһүлгэ улахан оруоллаах эбит диэн бигэ санааҕа кэллим. Бэйэм эмиэ хоһоон, ырыа айыынан дьарыгыра сатыыр буоламмын, бэйэм курдук идэлээх дьон баалларыттан олус астынабын.

Айылҕа бу кэмҥэ куруук да наһаа сылаас турарын бэлиэтии көрдүм. «Көмүс күһүҥҥэ» үһүс төгүлүн сылдьабын да, хаһан да ардах түспэтэҕэ. Быйыл кырдаайы да суох, олох киһи сайын курдук сылдьар. Бүөтүр Николаевич тэлгэһэтэ дьон-сэргэ мустар түһүлгэтэ буоларын аҥардас пааматынньыга да көрдөрөр. «Тобуруокап пааматынньыгар арыт   үөрэн, ардыгар сонньуйар курдук туттан олорорго дылы», – диэн Дмитрий Федосеевич этэр ээ. Бүгүн олох үөрбүт курдук көрөн олорор.

Омук быһыытынан бэйэтин билинэр көлүөнэ «мин сахабын» дэнэр түһүлгэтэ бу манна баарыттан мин олус астынабын.

Биһиги, мэҥэ-хаҥаластар, араас бөлөхтөрүнэн түмсэммит отучча буолан,   автобуһунан уонна массыынанан айаннаан кэлэн кыттыһа сылдьарбытыттан үөрэбин уонна астынабын. Бэйэм салайар «Дьүрүлгэн» диэн мелодистар түмсүүлэрэ «Көмүс күһүн» музыкальнай киллэһигэр сыл аайы күүс-көмө буолаллар. Эһиил эмиэ кэлиэхпит.

Иван Чыычаахап, РФ Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, Үөһээ Бүлүү сэлиэнньэтин баһылыгын социальнай боппуруостарга солбуйааччы:

– Бүөтүр Тобуруокап – үөрэппит учууталым. Нам нэһилиэгэр кинини кытта бииргэ олорбуппунан, бииргэ үлэлээбиппинэн, уһун кэмҥэ бииргэ алтыспыппынан сибээстээн, үчүгэйдик билэр киһим дии саныыбын. «Тобуруокап көмүс күһүнэ» диэн саха поэзиятын таптааччыларга уонна поэзияҕа бэйэлэрэ саҥа холонон көрөөччүлэргэ олус улахан суолталаах. Ол иһин, манна Саха сирин элбэх улууһуттан барыта сүүсчэ киһи кэлэн кыттар. Бары бэйэлэрин хоһооннорун билиһиннэрэ, көҥүлгэ көтүтэ кэлэллэр. Саамай үчүгэйэ ол. Билиҥҥи кэнсиэртэргэ, урукку сэбиэскэй кэм курдук, хоһоон ааҕыыта суох. Хоһоону «Тобуруокап көмүс күһүнүгэр» курдук маассабайдык ааҕыы, мин билэрбинэн, эмиэ тэриллибэт. Онон,   саҥа суруйан эрэр эдэр бэйээттэр киэҥ араҥаҕа тахсалларыгар   биир далаһаларынан, улахан тэрээһиннэринэн буолар.

Иккиһинэн, манна кыттыбыт дьонтон иккилии хоһоонноро хомуурунньукка киирэр. Онон, ол эмиэ улахан дьыала. Саҥа суруйан эрэр дьон айымньылара улуустарын уонна өрөспүүбүлүкэ хаһыаттарыгар таҕыстаҕына – өссө үчүгэй. Кыттааччылар «Тобуруокап көмүс күһүнэ» хомуурунньуктарга тахсыахтарын олус баҕараллар. Мин санаабар, көмүс күһүн суолтата итиннэ сытар. Интернет сайдыбыт кэмигэр истиҥ иэйиилээх   хоһооннорун дьоҥҥо-сэргэҕэ ааҕалларыгар, бэйэбитигэр эрэ диэн суруйбут, тэтэрээт быыһыгар кистэнэ сыппыт хоһооннорун көҥүлгэ көтүтэллэригэр тирэх ылар улахан тэрээһиннэринэн буолар.

Иван Мигалкин, СӨ норуодунай бэйээтэ:

– Бүөтүр Тобуруокап мин хоһооннорбун хайҕаабат этэ. Кэлин: «Эйигиттэн бэйээт тахсыа диэн эрэнэр буоламмын, наар эн сыыһаҕын булар этим» диэн, хоһооннорбун хайҕыыр буолбута. Дьэ итинник – поэзия диэн. Бүгүн бу түһүлгэҕэ дьон тоҕо муһунна?   Кинилэр Тобуруокап поэзиятыгар уонна көмүс күһүҥҥэ абылатан, кини хоһооннорун ийэ-үүтүнүү сүрэхтэригэр-быардарыгар абылатан кэлэллэр. Бу буолар – бэйээт аата үрдээһинэ. Бэйээттэр хаһан баҕарар үрдүк тииттэри куоһарар, устар былыттары үрдүнэн сылдьар чулуу талааннаах буолаллар.

Мин үөһээ бүлүүлэргэ махтанабын. Тоҕо диэтэххэ, кинилэр 2013 c. Саха сиригэр бастакынан суруйааччылар ыһыахтарын ыспыттара, 2016 с. суруйааччыларын төрүччүлэрэ бастакынан таҕыста. Үрдүккэ тардыһар дьон буолан, аны норуодунай суруйааччыларыгар аналлаах сквер оҥорорго дьулуһаллар.   Онон, хаһан баҕарар санааны уруттаан этэр киһи өрө тутуллуохтаах.

Саргылана Гольдерова-Саргы Куо, поэтесса:

Хас биирдии айар куттаах киһи, хас биирдии бэйээт, суруйааччы, биллэн турар, бэйэтин олорор олоҕун, тулалыыр эйгэтин, аан дойдуну кытары алтыһыытын хоһуйар. Айар кутун анала онно буоллаҕа. Мин дьоллоохпун – чахчы даҕаны ол күндүттэн күндүнү олоҕу хоһуйар айар куттаахпыттан. Бу ийэ тыл биһиктэммит эйгэтигэр Үөһээ Бүлүүгэ, субу тусаһаҕа, субу түһүлгэҕэ улуу бэйиэт таайым Бүөтүр Тобуруокапка сүгүрүйүү суолунан айаннаан кэллим.   Бүгүҥҥү үтүө күҥҥэ субу түһүлгэҕэ айар куттаах дьону кытары алтыһан, бэйэм хоһооммун ааҕан, эмиэ даҕаны дьоллоннум, эмиэ даҕаны долгуйдум.

Люция Тойтонова – улуус баһылыгын социальнай боппуруостара солбуйааччы:

– «Тобуруокап көмүс күһүнэ» бырайыак ааптара – Дмитрий Наумов. Кини санаатын истэбит, ону олоххо киллэрэргэ сүбэлэһэн, уопсай түмсэммит хамыыйа тэрийэбит. Мин иккис тэрээһинтэн саҕалаан үлэлии сылдьабын. Саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри сылдьан көрөбүн уонна сылын аайы туох эрэ ураты буоларын курдук толкуйдуубут. Уратыта диэн – бу түһүлгэ хоһоон ааҕыытыгар куонкурус буолбатах. Ким баҕалаах бэйэтин иэйиитин, дууһата тугу этэрин дьон-сэргэ истиитигэр таһаарар. Онон кими да «бу үчүгэй», «бу сатамматах хоһоон» диэн сыаналаабаппыт. Итинэн уратылаах дии саныыбын.

Иккис уратыта –   биллэр-көстөр   бэйээттэри сэргэ саҥа саҕалааччылар эмиэ кытталлар.

«Тобуруокап көмүс күһүнэ» буоларын быһыытынан, кинини киһи быһыытынан бары өттүнэн арыйаары умнуллубат тэрээһиннэр барыахтаахтарыгар кыһаллабыт. Бүөтүр Тобуруокап Намҥа олорорун тухары сөбүлээн балыктаабыт, бултаабыт сиригэр Сэмэнэс Даркылааҕар тэрээһиннэр ыытыллаллар. Иккис чааһын курдук. Онно соболооһуҥҥа, сыа балыгы муҥхалааһыҥҥа уонна миини буһарыыга күрэх биллэрилиннэ. Манна нэһилиэк дьоно, түөлбэлэрэ кыттар эбит буоллахтарына, бу сырыыга ыраахтан кэлбит ыалдьыттар кыттан, бириистээх миэстэлэргэ тиксэн, үөрдүлэр-көттүлэр. Онон, кыттааччылар аҥардастыы хоһоон ааҕыытыгар эрэ буолбакка, собо күрэҕэр кыттыбыттара олус интэриэһинэй буолла дии санаатыбыт. Кыайыылахтарга Наумовтар дьиэ кэргэттэрэ харчынан бириис туруорда. Сыл аайы күһүнү кэтэһэн кыттар оҕолор бааллар. Сорох сылыгар Эбэбит хайдах бэрсэриттэн буолааччы. Быйыл Эбэбит уута түһэн турар кэмэ. Бастаабыт биригээдэ 32 киилэ сыа балыгы ылан, сорох биригээдэлэри икки төгүл куоһаран,   кыайыы өрөгөйүн биллэ.

Бүлүү Эбэ биэрэгин үрдүгэр киэһэ өттүгэр микрофон көҥүл буолар. Онон эмиэ баҕалаахтар бэйэлэрин хоһооннорун аахтылар. «Сэмэнэс Даркылааҕа» иккис аата – «Тыа алааһа» диэн. Марк Жирков эһэтэ төрөөбүт алааһа буоларын быһыытынан, итиннэ «Ырыа алааһа» диэн бэлиэ турбута. Быйыл саас Марк Жирков 125 cааһын көрсө Бүлүүттэн биир дойдулаахпыт Владимир Васильев делегациялаах кэлэн, улахан тэрээһин буолбута. Ити бырайыак эмиэ салҕанар. Онон, бу алааска сылга иккитэ улахан тэрэһиннэр буолаллар. Эһиил Марк Жирков төрөөбүтэ 125 сылын туоларын быһыытынан, бүлүүлэри кытта кыттыгас улахан тэрээһини былаанныыбыт. Онтон 2017 с. Тобуруокап төрөөбүтэ 100 сааһын уонна «Тобуруокап көмүс күһүнэ» тэриллибитэ биэс сылын бэлиэтиэхпит. Тобуруокабы эһиил оҕо суруйааччытын быһыытынан көрдөрөргө былааннаатыбыт.   Оҕолор айымньылара оскуола бырагырааматыгар, учебниктарга киирэллэрин быһыытынан, онно үлэлэһэр ааптардары, оҕолорго аналлаах иллюстрациялары, уруһуйдары оҥорор художниктары кытыннарыахпыт.

Бу тэрээһин кыттааччылара сыл аайы эбиллэн иһэллэр. Бастакы сылыгар бэйэбит улууспутуттан элбэх эбит буоллахтарына, билигин атын улуустартан кэлээччи элбээн иһэр. Быйыл барыта 11 улуус кытынна, сүүстэн тахса киһи хоһоон аахта. Онон бу улуус биир киэн туттар, улууспутун ааттатар улахан тэрээһининэн буолла диэн бэйэбит да астынныбыт, үөрэ-көтө тэрийдибит.

Түөрт строкаҕа тугу хоһуйуоҥ этэй?

Бэриллибит тиэмэҕэ 4 строканан хоһуйуу куонкуруһугар 76 киһи кытынна. Саха норуодунай бэйээтэ, 640 сонеты суруйбут Баһылай Сивцев быһаарбыт тиэмэтэ сарсыардаҕа ананна. Сорохтор бу тиэмэҕэ иккилии-үстүү хоһоону суруйан субуруттулар. Саргылаана Гольдерова эппитинии, сарсыарда – хас биирдии киһиэхэ күн аайы   айанныыр айаммыт саҕаланыыта.

Иван Мигалкин, Саргылана Гольдерова-Саргы Куо, Саргылана Спиридонова састааптаах дьүүллүүр сүбэ быһаарбытынан, «Айар аартыктар» уонна «Айар кут» бөлөхтөр актыыбынай кыттыылаахтара, Мэҥэ Хаҥаластан сылдьар Лилия Санникова:

«Сарсыарда күн үөрэ күлүөҕэ,

Көмүстүүр күһүнүм үөрүөҕэ.

Мин иэйиим уһуктан ыллыаҕа,

Уйгулаах олоҕу туойуоҕа»,

диэн тыллардаах хоһооно биһирэбил бирииһи ылла. Киниэхэ Дмитрий Наумов уонна дьүүллүүр сүбэ чилиэннэрэ бэйэлэрин кинигэлэригэр илии баттаан бэлэх ууннулар. 4 строкаҕа сарсыарданы кэрэтик эрэ хоһуйуу буолбакка, саха киһитэ бөлүһүөк буоларынан, түөрт строка нөҥүө киһи элбэҕи көрүөн сөбүн туоһулаабыт биир бастыҥ хоһоон быһаарылынна.

«Ааспыт кэмтэн арчыланнын

Айан суолун аргыс тыала.

Алгыһынан арыалланнын

Айар үлэм сарсыардата».

Бу – түөрт строканан хоһуйуу быйылгы кыайыылааҕа, «Кыым» хаһыат үлэһитэ Мэхээс Сэмэнэп хоһооно. 76 хоһоонтон талыллан кыайыы өрөгөйүн билбит Мэхээс Сэмэнэп Бүөтүр Тобуруокап пааматынньыгар хаартыскаҕа түһэр уонна кини хаартыската музей-дьиэҕэ кыайыылаахтарга анаммыт эркиҥҥэ сыһыарыллар чиэскэ тигистэ.

Кыайыылаах Наумовтар дьиэ кэргэттэрэ туруорбут бирииһинэн – 10 тыһыынча харчынан бириэмийэнэн наҕараадаланна. Бүөтүр Наумов: «Маннык гонорары биир да бэйээт кинигэ таһааран ылбат. Хас биирдии строкаҕыт аайы уоннуу тыһыынчаны биэрэллэрэ эбитэ буоллар, төһө буоларый?» – диэн ытаһалаан биэрэн, дьон-сэргэ настарыанньатын өссө көтөхтө.

«Тобуруокап көмүс күһүнүн» кыттыылаахтара күһүҥҥү айылҕаҕа, саха поэзиятыгар абылатан, тэрийээччилэргэ ис сүрэхтэн махтанан тарҕастылар. «Эһиил көрсүөххэ диэри, көмүс күһүҥҥэ!» диэн тыллар хас биирдии киһи уоһуттан төлө көттүлэр.

Следите за самым важным и интересным в Telegram-канале и WhatsApp-группе ЯСИА