Ил Дархан Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы туһунан ыйааҕар, соторутааҕыта Ил Түмэҥҥэ Анал этиитигэр бу салааны сайыннарыыга, улахан болҕомто ууруллуохтааҕын ыйда. Ол курдук, бастакы уочараттаах сорук — сүөһүттэн ылыллар бородууксуйаны элбэтии: 2024 с. диэри үүт бородууксуйатын оҥоруу 61 бырыһыан улаатыахтаах! Ол түмүгэр нэһилиэнньэни экологическай өттүнэн ыраас, үчүгэй хаачыстыбалаах бородууксуйанан хааччыйыыга дьоһун хайысха ылыллыахтаах. Тастан киирэр туга-ханныга биллибэт, саарбах хаачыстыбалаах ас-үөл табаардарын, атыы эйгэтиттэн сыыйа үтэйэн иһиллиэхтээх.
Горнай улууһугар бу Ил Дархан ыйааҕын толорууга, сүөһүттэн ылыллар бородууксуйаны үрдэтиигэ, биир ынахтан элбэх үүтү ыырга кыахтар бааллар.
Тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар билигин төһө да тэрээһиннэээх, бааһынай хаһаайыстыбалары өрө туппут иһин, нэһилиэктэргэ биирдиилээн ыаллар сүрүн миэстэни ылаллар. Ол гынан баран, сааһырбыт өттө сыллата аайы сүөһүлэрин аҕыйатыылара, биллэр-көстөр буолла.
«Горнай-Ас» ТХППК толорооччу дириэктэрэ Николай Ефремовтан нэһилиэктэринэн бааһынай хаһаайыстыбаларга уонна чааһынайдарга саамай бастыҥнар кимнээхтэрин ааттаата.
Солоҕон нэһилиэгэр Дмитрий Степанович Степанов балтынаан Сардааналыын уһун кэмҥэ бааһынай хаһаайыстыба тэринэн, сыралаахтык ылсан, биир бастыҥ үлэлээхтэринэн биллэллэрэ. Улуус сайдыытыгар көмүс көлөһүннэрин тохпут, киһи сөҕөр-махтайар үлэһиттэрэ. Арассыыйаҕа, Саха сиригэр киэҥник аатырбыт уһулуччулаах ыанньыксыттар П.И.Яковлев, П.П.Шарин, М.Н.Готовцев курдук, тыа хаһаайыстыбатыгар сыһыаннаах үрдүк үөрэхтээхтэр.
Степановтар бааһынай хаһаайыстыбалара муҥутаан 2005 с. 90 тн 109 кг үүтү судаарыстыбаҕа туттара сылдьыбыттара. Кэлин сааһыран, «Тулуур» бааһынай хаһаайыстыбаларын тохтотон, сүөһүлэрин биллэ аҕыйатан, чааһынай ыал быһыытынан «Горнай-Ас» ТХППК-ны кытта дуогабардаһан үүт туттараллар.
2018 с. сэтинньи ыйын түмүгүнэн, ыанньыксыт Сардаана Степановна улууска уһулуччулаах көрдөрүүнү ситистэ. Аҥардас судаарыстыбаҕа 34757,29 кг үүтү туттаран, ньирэйдэригэр иһэрдибиттэрин эбэн туран, хас биирдии ынаҕыттан 5325,2 кг үүтү ыата. Ити көрдөрүүгэ бэйэлэрэ туһаммыттарын уонна ахсынньы ыйдааҕылара киирэ илик. Билигин да күннэтэ 60 кг ыы олорор.
Онон бу Сардаана көрдөрүүтэ Горнайга хаһан да ситиһиллибэтэх кирбии! Өссө эбэн эттэххэ, Саха сиригэр 21-с үйэҕэ биирдии ынахтан үүтү ыаһыҥҥа рекорд буолуохтаах.
— Быйыл сэттэ ынаҕы ыабыппыт, онтон биир кырдьаҕас, үүттээх ынахпытын туттубуппут. Билигин алта ынахтаахпын, син күҥҥэ уончалыы кг үүтү биэрэллэр. Икки тыһы тыһаҕастаахпыт, икки бороонноохпут, онон уону кыстатан турабыт. 19 тн оту Хатастан атыылаһан аҕалтарбыппыт. Бэйэбит сирбит ууга баран, баһаар таарыйан ситэ оттооботохпут. Сылга отучча тн уотурбаны аҕалтарабыт. Онон ынахтарбытыгар уотурбаны харса суох сиэтэбит. Сайын күҥҥэ ынах аайы 5-6 кг тиксэр. Биирдии, төрөөбүттэргэ иккилии солуур болтушка, сылаас ууну төһөнү иһэллэринэн о.д.а. биэрэбит, — диир Сардаана Степановна. — Эһиилгигэ балаһыанньам уустук. Түөрт ынаҕым кытараата, үчүгэй оҕус суох, сиэмэлээһин суох. Билигин төһө эмэ көҕүйбүттэрин да иһин, буоһатыы кыаллыбат. Мин ньирэйдэрбэр күҥҥэ ортотунан алталыы кг ыаммыт үүтү, икки, сорохторугар үс ый устата иһэрдэбин. Аҕыйах сүөһүлээх буолан, сарсыарда 7.30 чаастан барабын, киэһэ сөпкө бүтэбин. Урукку курдук күнү быһа сылдьыбаппын. Үүтүм сыата үчүгэй. Бэйэбит суоттааһыммытынан былырыын даҕаны биэс тыһыынчалаах кирбиини ылбыппыт. Ону ким да ыйыталаһа, сураһа барбатаҕа, биһиги да кэпсии сатаабатахпыт. Билигин тэрээһиннээх хаһаайыстыба буолбатахпыт быһыытынан, бэйэбит эрэ испитигэр бүгэ, буһа-хата, тус интэриэспитигэр сылдьар курдукпут. Ол эрээри судаарыстыбаҕа 35 тн курдук үүтү туттаран, Саха сирин элбэх киһитин үрүҥ аһынан күндүлээтэхпит. Арааһа, үгүс бааһынай да хаһаайыстыбалардааҕар элбэх үүтү ыатахпыт.
Онон быйылгы «Үлэ сылыгар» Солоҕон нэһилиэгин олохтооҕо, СӨ тыатын хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ Сардаана Степанова улууһугар историяҕа киирэн, сүдү бэлэх оҥордо. Ол эрээри салгыы кэскиллээхтик үлэлииригэр, нэһилиэккэ сиэмэлээһин, оҕус да суоҕа уустуктары үөскэтэр туруктаммыт. Ил Дархан тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы туһунан ыйааҕар, төрүөхтээх сүөһүнү сиэмэлээһини 48-тан 60 бырыһыаҥҥа диэри тириэрдэр соругу туруорбутун, улуус туһааннаах специалистара суһаллык болҕомтоҕо ылыахтарын наада.
Санатан аастахха, Горнай оройуонуттан аан бастаан, хас биирдии ынахтан 1000 кг кирбиини Солоҕонтон П.Д.Алексеева 1955 с. ситиспитэ, 1002,5 кг ыабыта, оттон 2000, 3000-лааҕы эмиэ бу нэһилиэк ыанньыксыта Р.П.Андреева аһара түспүтэ: 1972 с. — 2065, 1980 с. — 3246 кг. Аны ити кэмтэн ыла оруобуна 10 сыл буолан баран, Одунуттан М.С. Николаева хас биирдии ынаҕыттан 4062 кг үүтү ыан, оройуон рекордун олохтообута. Кинилэр сэбиэскэй кэм знамялара, киэн туттуулара этэ. Сүүһүнэн үлэһиттэргэ бэйэлэрин уопуттарын тарҕаппыттара. Нэһилиэктэртэн үрдүк көрдөрүүнү ситиһэр ыра санаалаахтар, бу чулуу ыанньыксыттарга бэйэлэринэн тиийэн үөрэммиттэрэ, үлэҕэ уһуйуллубуттара.
Оттон билигин Сардаана бу ситиһиитин саарбахтааччылар да баар буолуохтара. Арай кинилэр тиийэн хотонноругар киирэ сылдьаллара буоллар, ньирэйдэрин ньирэй, борооннорун бороон диэхтэрэ суоҕа — оннук сөҕүмэр улахаттар. Арааһа, ынахтарын көрдөллөр, «били сиринэн сыһыллар синньилээх Австрияттан бэҕэһээ кэлбит ынахтар дуо?» диэхтэрэ эбитэ дуу.
Билигин бэйэ да сиригэр, аттыгар баар чулуу үлэһиттэртэн үөрэнии, сэҥээрии, инники күөҥҥэ тутуу, салалта өттүттэн истиҥник кэпсэтии, чиэстээһин-бочуоттааһын, кинилэр кирбиилэрин ыларга дьулуһуу умнулла быһыытыйбыта хомолтолоох.
Солоҕон Степановтара төһө да сүөһүнү аҕыйаппыт иһин, дьулуйан туран үлэлээтэххэ, хаачыстыбаннай көрдөрүүлэри биллэ тупсардахха, чааһынай да хаһаайыстыбаҕа дохуоту киллэриниэххэ сөбүн, онон судаарыстыба өттүттэн аҕыйах сүөһүлээхтэри кытта өйүүр наадалааҕын итэҕэтиилээхтик дакаастыыллар.
Ааптар: Василий Алексеев
This post was published on 24.12.2018 14:25 14:25