Саха сиригэр сир үлэтин сайдыытын кытта тэҥҥэ тастан урукку өртүгэр олохтоох сиргэ үүммэтэх уонна көстүбэтэх сыыс оттор тарҕаммыттара.
Көлөпүнэ (нууччалыыта Конопля посевная) – Өлүөнэ өрүһү кыйа сытар дэриэбинэлэргэ тарҕаммыт. Россия киин губернияларыттан көһөн кэлбит дьаамсыктар көлөпүнэ умнаһын сап хатан таҥас уонна куул өрөөрү, илим-муҥха баайаары киэнник ыһа сылдьыбыттар. Ол туһунан биллиилээх суруйааччы, дьаамсыктар удьуордара Исай Никифоров «Илин былдьаһыы» сэһэнигэр суруйан хаалларбыта. Көлөпүнэ наркотиктаах үүнээйилэргэ киирсэр. Өлүөхүмэ, Ленскэй, Хаҥалас, Мэҥэ-Хаҥалас, Уус-Алдан уонна Нам улуустарын бааһыналарыгар сыыс от буолан киэҥник тарҕанан наркомания тарҕаныытыгар биир төрүөтүнэн ааҕыллар. Баччааҥҥа диэри көлөпүнэни өлөрөр көдьүүстээх гербицид (сыыс оту өлөрөр дьаат) айылла илик.
Арбаанай (Овсюг) – 19 үйэттэн тарҕаммыт сыыс от, ордук киэҥник ааспыт үйэ 70-80 сылларыгар ыһыыга соҕурууттан тиэллэн аҕалыллыбыт эбиэс фураһын сиэмэҕэ туттууттан тарҕаммыта. Быһыллыбыт эбиэскэ арбаанай өлүүтэ 20-30 % тиийэр тугэннэрдээҕэ. Сиэмэтэ эриллибит хара кыллаах, ол кыла сииктээх буорга түстэҕинэ төттөрү эриллэн сиргэ хаһан киирэр, итиэннэ буорга хас да сыл тыллыбакка сытыан сөп. Арбаанай сиппит туорааҕын кыла сүөһу уонна сылгы аһы буһарар уорганнарын бааһырдыан сөп. Саха сирин тыатын хаһаайыстыбатыгар таһаарбыт ночоото сөҕүмэр.
Ииччигэн (Повилика) – паразит үүнээйи, бэйэтэ силиһэ суох буолан атын үүнээйи умнаһыгар өтөн киирэн иҥэмтэлээх эттиктэри ылар. Саха сиригэр аан маҥнай ааспыт үйэ 80-с сылларыгар Дьокуускайдааҕы көтөр иитэр фабрикатыттан чугас сытар мыраан эҥиэтиттэн агроном-учуонайдар В.С. Макаров уонна Э.Я. Панкратова булан бэлиэҕэ киллэрбиттэрэ. Билиҥҥи кэмҥэ Нам улууһун хас да нэһилиэгэр үүнэрэ биллэр. Биирдиилээн үүммүт ииччигэни Хаҥалас улууһун Иккис Малдьҕарыгар, Хатас өрүһүн арыытыгар, Дьокуускай куорат даачаларыттан, Майаҕа ыал олбуоруттан булаталаабыттара. Ииччигэни утары охсуһар сүрдээх уустук, ол курдук Дьокуускайдааҕы көтөр фабрикатын аттынааҕы мыраан эҥиэтигэр 1 гааттан итэҕэс иэннээх сиргэ тарҕаммыт ииччигэни утары куораттааҕы лесничество уонтан тахса сылы быһа араас үлэ ыытта да, суох оҥоро илик.
Россия сорох регионнарыгар амброзия уонна борщевик диэн ураты кутталлаах сыыс оттор киэҥник уонна тэтимнээхтик тарҕанан эрэллэр. Сыыс оттор тулалыыр айылҕаны уонна ыһыылар үүнээйилэрин кэҕиннэриллэрин таһынан, хаһаайыстыбалар экономическай туруктарын биллэрдик айгыраталлар. Сыыс оттору утары элбэх үп-харчы ороскуоттанар, үлэ күнэ сүтэр.
Ытыктабыллаах тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрэ уонна биирдиилээн дьоннор, өскөтүн ыһыыгытыгар ити үөһээ ааттамыт (арбаанайтан ураты) сыыс оттору буллаххытына, тутанына суох оҥорор уонна тыа хаһаайыстыбатын специалистарыгар биллэрэр эбээһинэстээххит.
Максим Афанасьев, Саха сиринээҕи Россельхознадзор Управлениетын отделын начальнигын солбуйааччы, экономическай билим кандидата.
