Айсен Сергеевич дойдубут тэбэр сүрэҕэр Москваҕа РФ бэрэсидьиэнэ Владимир Путины кытары илии тутуһан, Саха сирин Ил Дарханын эбээһинэһин толорооччунан анаммыта төрдүс ыйыгар барда. Бу кэм устата кини федеральнай таһымҥа үгүс миниистири, улахан хампаанньалар салайааччыларын кытары көрсөн, өрөспүүбүлүкэ тыын суолталаах боппуруостарын кэпсэттэ. Ону таһынан, Уһук Илин эрэгийиэннэргэ буолбут улахан мунньахтарга Саха сирин тирээн турар кыһалҕалара дьүүлгэ таҕыс тылар. Бу үс ый иһигэр Дьокуускайга федеральнай миниистирдэр, Уһук Илин сайдыытын миниистирэ Александр Козлов, сибээс миниистирэ Константин Носков, РФ ыксаллаах быһыыга-майгыга миниистирэ Евгений Зиничев, кэлэн бардылар. Ону таһынан, Япония улахан дэлэгээссийэтэ Саха сиригэр сылдьыбыта. Дэлэгээссийэни, барбах эрэ, икки улахан миниистир салайан илдьэ сылдьыбыттара. Маннык түгэн Саха сирин историятыгар өссө суоҕа. Билигин улуустар социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыларын стратегияларын оҥорууга, Саха сирин стратегиятыгар уларытыылары киллэриигэ үлэ-хамнас бара турар. Ол чэрчитинэн, тыа хаһаайыстыбатыгар, доруобуйа харыстабылыгар, култуураҕа, экэниэмикэни саҥалыы оҥорууга киэҥ хабааннаах кэпсэтиилэр буоллулар. Салгыы өрөспүүбүлүкэ тыын суолталаах ханнык боппуруостара бу үс ый иһигэр федерация таһымыгар кэпсэтиигэ тахсыбыттарын ылан көрүөххэ.
Халаан уутугар эмсэҕэлээбиттэргэ көмө
Саас өрөспүүбүлүкэбитигэр өрүстэрбит хааларыттан тахсан, үгүс улууска нэһилиэнньэлээх пууннар халаан уутугар ылларбыттара. Онон манна эмсэҕэлээбиттэргэ көмөнү оҥорууга, дьиэлэри-уоттары, эбийиэктэри чөллөрүгэр түһэриигэ сүрүн болҕомто ууруллан барбыта. Санатан эттэххэ, быйыл өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 14 улууһунан барыта 57 нэһилиэнньэлээх пуун ууга барбыта. Үгүс киһи дьиэтэ-уота, туттар мала-сала, таҥаһа-саба суох сир-халлаан анныгар туран хаалбыта. Ил Дархан эбээһинэһин толорооччу Айсен Николаев бастакы ыйааҕынан кинилэргэ көмөнү оҥоруу барбыта.
Ол чэрчитинэн, олорор дьиэлэри-уоттары, суолу-ииһи, социальнай эбийиэктэри, уот, сибээс ситимнэрин өрөмүөннээһин, оҥоруу, ону сэргэ эмсэҕэлээбит дьоҥҥо харчынан көмөнү биэрии барбыта. Халаан уутугар эмсэҕэлээбит хас биирдии киһи 10 тыһыынча солкуобайы ылбыта. Ону таһынан, ууга дьиэтин-уотун хаарыйтарбыт ыал пропискалаах хас биирдии чилиэнигэр – 50-нуу, оттон барытын ылларбыт ыалга – 100-түү тыһ. солк. бэриллибитэ.
Өрөспүүбүлүкэ биир улахан туруорсуутунан, федерацияттан халаан уутугар эмсэҕэлээбиттэргэ көмөнү бэрдэрии буолар. Манна Арассыыйа бырабыыталыстыбатын туһааннаах уурааҕын таһаартарыы туһунан өрөспүүбүлүкэ салалтата бэс ыйыгар РФ Куттал суох буолуутун сэбиэтин сэкирэтээрэ Николай Патрушевы, РФ үбүн миниистирин Антон Силуановы, РФ ыксаллаах быһыыга-майгыга миниистирин Евгений Зиничеви кытары көрсүһүүлэригэр кэпсэтэн турар. Бу боппуруос от ыйыгар РФ бэрэсидьиэнэ Владимир Путин халаан уонна баһаар содулун туоратыыга ыыппыт мунньаҕар көрүллүбүтэ. Онно Владимир Владимирович Саха сиригэр суһаллык көмө харчыны ыытарга сорудахтаабыта. Онон халаан уутугар эмсэҕэлээбиттэргэ Арассыыйа хаһаас фондатыттан 587,3 мөл. солк. кэлбитэ.
Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн тэҥнээһин
Бу үс ый иһигэр өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн тэҥнээһиҥҥэ балайда үлэ ыытылынна. Ол курдук, Айсен Николаев РФ бырабыыталыстыбатын бастакы вице-премьерин-үп миниистирин Антон Силуановы, “АЛРОСА” генеральнай дириэктэрин Сергей Иванову, ону сэргэ, РФ ыксаллаах быһыыга-майгыга миниистирин Евгений Зиничеви, тырааныспар миниистирэ Евгений Дитриҕи, Уһук Илин сайдыытын миниистирэ Александр Козлову кытары кэпсэппитэ. Ити кэпсэтиилэр түмүктэринэн, федеральнай субсидияттан 1,7 млрд солк. өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр кэлбитэ. Бу харчы Дьокуускай куорат 35-с №-дээх оскуолатын ситэрэргэ, Нерюнгрига хомунаалынай хаһаайыстыба ситимин саҥардарга, оҕо балыыһатын хапытаалынай өрөмүөнүгэр, Хаандыгаҕа элбэх хайысхалаах гимназия саҥа дьиэтин, Орто Халымаҕа улахан спортивнай киини тутарга анаммыта. Маны таһынан, Айсен Николаев хотугу улуустарга таһаҕаһы таһыыга федеральнай дотацияны эрдэ ыытарга туруорсубута. Тырааныспар эйгэтигэр кэпсэтиини ыытан, Аллараа Бэстээххэ тимир суолу ситэриигэ 1,9 млрд солк. көрүллүбүтэ. Маны сэргэ, өрөспүүбүлүкэ нолуок систиэмэтигэр үчүгэй үлэни көрдөрөн, федерацияттан эбии харчыны ылары ситистэ. Санатан эттэххэ, Уһук Илин биэс эрэгийиэнэ, Саха сирэ, Камчатка, Приморье, Хабаровскай кыраай уонна Еврей автономнай уобалаһа барыстан киирэр нолуокка үчүгэй үлэни ыыппыттарын иһин федерацияттан эбии харчы ылар буоллулар. Саха сирэ 388,1 мөл. солк. ылыаҕа. Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүн ороскуотун туһунан эттэххэ, ороскуоту кыччатыыга эмиэ уларыйыылар таҕыстылар. Бастатан туран, Ил Дархан уонна бырабыыталыстыба дьаһалтатын үлэһиттэрин ахсаанын 7 % кыччатыы барбыта. Бу кыччатыы хоһулаһар дуоһунастары суох оҥорууга, үлэ хаачыстыбатын тупсарыыга туһуламмыта. Айсен Сергеевич бүддьүөтү кэмчилээһиҥҥэ туһаайан: “Оптимизация диэн үлэ миэстэтин сарбыйыы буолбатах. Үлэ хаачыстыбатын тупсарыы буолуохтаах”, — диэн быһааран биэрбитэ. Ону сэргэ улахан тэрээһиннэр болдьохторо көһөрүллэн, Саха сирин норуоттарын VII спортивнай оонньуулара, Ыччат ыһыаҕа ыытыллыбатахтара.
Баһаары умулларыыга
Быйыл халаан содулун сэргэ, үгүс улууска ойуур баһаара туран, эмиэ ыксаллаах быһыы-майгы биллэриллибитэ. Манна биир сүрүн кыһалҕанан федерацияттан баһаары умулларыыга бэриллэр харчы аҕыйаҕа үлэни харгыстыыра буолар. Өрөспүүбүлүкэ салалтата Москваҕа ыксаллаах быһыы-майгы миниистирэ Евгений Зиничеви кытары көрсүһүүтүгэр баһаары умулларыыга Ойуур хаһаайыстыбатын үбүлээһинин хаҥатыахха наадатын туруорсубута. “Баһаары умулларыыга нэһилиэнньэ
ахсаанынан буолбакка, үбүлээһин төһө иэннээх сир умайа сытарынан кэмнэниллиэхтээх. Манна биһиги эрэгийиэммит уратыта учуоттаныллыбакка хаалар”, — диэн бэлиэтиир Айсен Сергеевич. Маны таһынан, бу мунньахха Саха сирин арҕаа оройуоннарыгар баһаарынай сулууспа үлэтин, Арктикаҕа анал быыһыыр сулууспаны (Тиксиигэ базалаах) тэрийии туһунан кэпсэтиллибитэ.
Тырааныспар, суол эйгэтигэр
Тырааныспар, суол эйгэтигэр уруккуттан туруорсуллар боппуруостар хамсаан эрэллэр. Ол курдук, Аллараа Бэстээххэ диэри тимир суол тутуутугар туочуканы туруоруохтаах үбүлээһин кэлбитин таһынан, аэропортары саҥардыыга үлэ баран эрэр. Билигин өрөспүүбүлүкэҕэ Дьокуускайы таһынан Алдан, Мирнэй, Нерюнгри, Таалакаан, Полярнай, Тиксии, Чокуурдаах, Бүлүү аэропортара эрэ анал көтөр балаһалаахтар. Өрөспүүбүлүкэ 32 аэропортааҕыттан 25-һэ өрөмүөнү, саҥардыыны ирдиир. Бу туһунан Айсен Николаев РФ тырааныспарын миниистирэ Евгений Дитриҕи кытары от ыйыгар Москваҕа кэпсэтэн турар. Бу кэпсэтиигэ Саха сирин 25 аэропордун Арассыыйа былааныгар киллэртэрэргэ туруорсар. Санатан эттэххэ, бу күннэргэ РФ экэниэмикэтин министиэристибэтэ бырабыыталыстыбаҕа дойду магистральнай инфраструктуратын сайыннарыыга былаан бырайыагын оҥорон киллэрбитэ. Бу былаанынан авиацияҕа 155 эбийиэккэ үлэ барыахтаах. Эрэгийиэннэээҕи аэропортар саҥардыллыахтаахтар. Ол иһигэр Уһук Илин эрэгийиэннэрин 38 аэропордугар өрөмүөн үлэтэ барыахтаах. Санатан эттэххэ, бу иннинэ өрөспүүбүлүкэ 15 аэропордун (Өлүөхүмэ, Ньурба, Мирнэй, Черскэй, Эдьигээн, Хаандыга, Белай Гора, Үөһээ Бүлүү, Бүлүү, Депутатскай, Сангаар, Нерюнгри, Полярнай, Уус Ньара, Маҥан) саҥардыы Арассыыйа тырааныспарын сайдыытын судаарыстыбаннай бырагырааматыгар киирбитэ. Эбии үбүлээһин көрүлүннэҕинэ, бу аэропортар өрөмүөннэниэхтээхтэр.
Манна даҕатан эттэххэ, урут да, билигин да Саха сирин салалтата аэропортары көрүүнү-харайыыны, саҥардыыны федерацияны кытары үлэлэһэн болҕомто киинигэр тута сылдьар. Холобур, 2012 с. өйдүүргүт буолуо, Тиксии аэропорда, байыаннайдар кыайан көрбөт балаһыанньаларыгар киирэн, сабыллар кутталламмыта. Оччолорго Егор Борисов, Тиксии аэропордун салайааччытын Евгений Тарасовы кытары РФ Оборонатын министиэристибэтигэр сылы быһа туруорсан, 2013 с. Тиксиигэ “Якутия” авиахампаанньа сөмөлүөттэрэ көтөр буолбуттара, Москваҕа быһа рейс олохтоммута. Онон былааҥҥа Саха сирин туруорсуутун быһа гыммакка киллэриэхтэрэ диэн эрэнэбит. Ону сэргэ бу былааҥҥа Өлүөнэ өрүһү туоруур муостабыт былаана хат көрүллэн эрэр. РФ Экэниэмикэтин министиэристибэтэ муоста бырайыагын магистральнай инфраструктураны сайыннарыы былааныгар киллэрдэ. Бу бырайыак, быһа холуйан, 70-80 млрд солк. тэҥнэһэр. Санатан эттэххэ, дойду бэрэсидьиэнэ Владимир Путин эрэгийиэннэргэ муосталары, суолу тутуу туһунан “ыам ыйынааҕы ыйааҕар” этэн турар. Хайа уонна Крым муостата аһыллыытыгар: “Бу маннык муосталар эрэгийиэннэргэ баар буолуохтара”, — диэн санаабытын дуйдаабыта дии. Бу улахан былааҥҥа Өлүөнэ өрүһу таһынан, Волга (Аллараа Новгород), Обь (Новосибирскай), Сок (Самара), Зея (Благовещенскай), Томь (Томскай), о.д.а. өрүстэргэ муоста тутуутун бырайыактара киирдилэр. Хаарбах дьиэлэртэн дьону көһөрүү
Аҕыйах сылтах бэттэх, хаарбах дьиэттэн дьону көһөрүү бырагырааматынан үлэ күүскэ ыытылынна. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 1300-чэкэ дьиэ, 477 тыһ. кв м дьиэ көһөрүлүннэ. Барыта 30 тыһыынча киһи саҥа дьиэлэннэ. Мантан салгыы аны 2012 сылтан саҕалаан хаарбах дьиэ ахсааныгар киирбит дьиэлэри көһөрүү барыахтаах. Ил Дархан э.т. Айсен Николаев атырдьах ыйыгар Камчаткаҕа премьер-миниистир Дмитрий Медведев ыыппыт мунньаҕар хаарбах дьиэттэн дьону көһөрүү боппуруоһун дьүүлгэ таһаарбыта. Бу мунньах кэнниттэн тута сөрөөн, өрөспүүбүлүкэ 2024 с. диэри 24 млрд солк. ылыаҕын туһунан иһитиннэрии кэлбитэ. Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн эбии үбүлээһин 1 бырыһыаҥҥа эрэ тэҥнэһиэхтээх.
Доруобуйа харыстабылыгар
Ааспыт ыйга доруобуйа харыстабылын кыһалҕаларыгар аналлаах дискуссионнай былаһаакка ыытыллан турар. Ону таһынан Камчаткаҕа буолбут премьер-миниистир Дмитрий Медведев ыыппыт Уһук Илин эрэгийиэннэр социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыыларыгар туһуламмыт мунньахха, Саха сирин доруобуйатын харыстабылыгар биир баттаамалаах боппуруос көтөҕүлүннэ. Ол курдук, Саха Өрөспүүбүлүкэтин дэлэгээссийэтэ доруобуйа харыстабылыгар сыһыаран, Арассыыйа биэс субъега, ол иһигэр Саха сирэ, Камчатка, Магадан, Чукотка, сылын аайы медицина федеральнай фондатыттан кэлэр үбүлээһини ситэ ылбаттарын эттэ. Саха сирэ бүддьүөтүгэр булгуччулаах медицинскэй страховка ороскуотун индексэтэ олохтоммут нуорматыттан улаханын иһин, бу сылга 4 млрд солк. ылбакка олорор. Бу кыһалҕаны Дмитрий Медведев истэн баран, Үп уонна Доруобуйа харыстабылын министиэристибэлэригэр сорудах биэрдэ.
“Өлүөнэ очуостара” национальнай паарка буолла
Суруйуубун эмиэ биир үөрүүлээх сонунунан түмүктүүм. Атырдьах ыйын саҥата Саха сиригэр «Өлүөнэ очуостара» федеральнай таһымнаах национальнай паарка тэриллэрин туһунан РФ бырабыыталыстыбатын анал дьаһала тахсыбыта. Санатан эттэххэ, от ыйыгар өрөспүүбүлүкэ аатыттан РФ экологиятын миниистиригэр Дмитрий Кобылкиҥҥа “Өлүөнэ очуостарын” харыстыырга, национальнай паарканы федеральнай таһымҥа таһаарарга туруорсуу сурук барбыта. Онон пааркабыт федеральнай таһымҥа тахсан, кэнэҕэскитин федерацияттан үбүлээһини ыларыгар эмиэ биир суол хайылынна.
Аграфена КУЗЬМИНА, «Саха сирэ» хаһыат.
