Орто Халыма улууһугар СӨ Ил Дарханын уонна бырабыыталыстыбатын 2019 сыллааҕы үлэтин нэһилиэнньэ биһириирин отчуот кэмигэр биллэрдэ. Үрдүкү салалтаҕа үлэлиир дьон хоту дойду олоҕун-дьаһаҕын бэйэлэрэ кэлэн, көрөн-истэн бараллара олус туһалааҕын бэлиэтээтилэр. Кэлэр сылларга өссө туохха болҕомто ууруллуохтааҕын кэпсэттилэр.
Буоларын курдук, бырабыыталыстыба отчуотун кэмигэр инники сайдыы, тирээн турар кыһалҕа тула нэһилиэк олохтоохторуттан элбэх ыйытыы да, этии да киирдэ,
Суол–иис, айан–сырыы
Хоту дойдуга кэлии-барыы кыһалҕата тыын боппуруос буолбута ыраатта. Дьон сайын Дьокуускайтан кэллэҕинэ, нэһилиэк икки ардыгар бөртөлүөт көппөккө, улуус киинигэр кырата 10 хонук хаайтарар (ардыгар ыйы–ыйынан да хаайтарыы баар буолар). «Кольцевой маршрут» суох. Аны аҥаардас Дьокуускай куоракка эрэ баран кэлэргэ кырата 60 тыһыынча солкуобай наада – бу үгүс дьон 2 ыйдаах хамнаһыгар тэҥнэһэр (Орто Халыматтан Дьокуускайга көтөр билиэт сыаната 30-35 тыһ. солк. тэҥнэһэр). Онон бу хайысхаҕа үлэ күүскэ барара буоллар диэн дьон санаатын эттэ. Сөмөлүөт билиэтэ ыараханыттан, устудьуоннуу барбыт оҕо биир эбэтэр икки-үс эрэ сыл буолан баран төрөөбүт дойдуларыгар кэлэр кыахтаахтар, үгүс өттө үөрэхтэрин бүтэрэн, устунан киин куоракка, улуустарга үлэ булунан, онно олохсуйа хаалар, оттон көрүллэр субсидиялаах билиэккэ бары тиксибэттэр. Онон Орто Халыма улууһун олохтоохторо саатар кыһыҥҥы сынньалаҥ кэмигэр арктика улуустарын устудьуон оҕолоругар уонна элбэх оҕолоох ыалга өрөспүүбүлүкэ иһигэр чэпчэтиилээх билиэт көрүллэригэр этии киллэрдилэр. Маны таһынан, дьоҕус авиация сайдыан, кыһыҥҥы суолу оҥоруу тупсуон наада диэн бэлиэтээтилэр. Итиннэ даҕатан эттэххэ, икки нэһилиэк олохтоохторо Орто Халыма к. — Сылгы Ыытар бөһ. — Ойуһардаах бөһ. туһаайытынан кыһыҥҥы айан суола өрөспүүбүлүкэ эбэтэр федеральнай суолталаах буоларын туруорсаллар.
Доруобуйа харыстабыла
Киһи этин-сиинин туруга үчүгэй буоллаҕына, хайа баҕарар үлэни, барыны бары кыайар кыахтаах! Ирдэбил быһыытынан нэһилиэк балыыһаларыгар быраас суох буоллаҕына, ыарыһах балыыһаҕа сытан эмтэнэр кыаҕа суох. Онон нэһилиэктэргэ врачебно-амбулаторнай пуун арылларыгар былаас бары өттүттэн каадырабай үлэни күүһүрдэр наадатын ыйдылар.
Аны туран, өрөспүүбүлүкэ киин балыыһаларыттан кэлэр быраастар диспансеризация кэмигэр дьону үрдүнэн-аннынан көрөллөр, ээл-дээл сыһыаннаһаллар диэн олохтоохтор хом санааларын эттилэр.
Аныгы үйэҕэ искэн ыарыынан ыалдьар дьон элбээбитин бэлиэтээтилэр, маннык ыарыһахтарга Дьокуускай куоракка баран эмтэнэллэригэр кэлии-барыы ороскуотугар көмөлөһөргө анал үлэ барарыгар нэһилиэнньэ туруорсар.
Үөрэхтээһин эйгэтэ
2012-2015 сс. үөрэхтээһин эйгэтигэр үгүс уларыйыы киирбитэ. Арҕахтаах орто оскуолатыгар 2015 сыллаахха 100-тэн тахса үөрэнээччилээҕэ, онон малокомплектай оскуолалар ахсааннарыгар киирбэккэ хаалбыта. Оччолорго элбэх оҕо үөрэнэр буолан, учууталлар хамнастара саҥа систиэмэнэн ааҕыллара (НСОТ). Оттон бүгүҥҥү туругунан Арҕахтаах орто оскуолатыгар 69 оҕо үөрэнэр, мантан сиэттэрэн учууталлар хамнастарыгар улаханнык оҕустарбыттар. Билигин бу оскуола учууталларын хамнаһа үлэ төлөбүрүн алын кээмийигэр эрэ тэҥнэһэн турар (холодур, нэдиэлэҕэ 29 чаастаах устуоруйа учуутала 27162 солкуобай аахсар эбит). Онон учууталлар Бырабыыталыстыба дэлэгээссийэтиттэн бу балаһыанньаны быһааралларыгар көрдөстүлэр, кэлэктиип суругун туттардылар. Маннык балаһыанньаҕа улууска өссө 2 үөрэх тэрилтэтэ киирэн турар: Г.Г.Колесов аатынан Сыбаатай орто оскуолата уонна И.В.Волков аатынан улуустааҕы гимназия.
Тыа хаһаайыстыбата
Кэнники кэмҥэ биһиги улууспутугар ынах сүөһү ахсаана лаппа аҕыйаата, манна кэккэ ыарахаттар бааллар: уматык сыаната ыарахан, бэтэринээр идэлээх үлэһит тиийбэт, тыа хаһаайыстыбатыгар бородууксуйаны оҥорон таһаарар тэрилтэ суох. «Сүөһүнү иитиигэ, элбэтиигэ саҥалыы көрүү, дьаныардаах үлэни күүскэ ыытар кэм тирээтэ. Тыа хаһаайыстыбатын сайыннардахха, тыа сиригэр үлэ миэстэтэ да тахсыа. Аны туран, кэлин бу хоту сир олохтоохторун төрүт дьарыктарыгар: булка, балыктааһыҥҥа — хаччахтааһын барда, сөбө суох сокуоннар киирдилэр, итиниэхэ Саха сирин Бырабыыталыстыбата көннөрүүлэри киллэрэргэ үлэни ыытарыгар көрдөһөбүт», — диэн аҕа саастаах кырдьаҕастарбыт баҕа санааларын эттилэр.
Интернет
Интернет ситимигэр көҥүл киирэр кыахтаах буолуу — аныгы кэм ирдэбилэ, онон Бастакы Мээтис уонна Сиэн Күөлэ нэһилиэк олохтоохторун интернет мөлтөҕө, бытаана, wi-fi төлөбүрүн ыарахана долгутар.
Социальнай суолталаах тутуулар
Сылгы Ыытар бөһүөлэккэ саҥа оскуола тутуутун, оҕо уһуйааныгар, оттон Ойуһардаах бөһүөлэккэ кулууп дьиэтигэр толору өрөмүөн ыытылларын туруорсубуттара хас да сыл буолла, бу да сырыыга боппуруос сытыытык турда.
Нэһилиэк, улуус бэтэрээннэрэ Орто Халыматааҕы реабилитационнай Киин инбэлииттэри эрэ буолбакка, тыыл уонна үлэ бэтэрээннэрин доруобуйаларын туругун бөҕөргөтүнэллэригэр, сынньаналларыгар аналлаах киин буоларын туруорсаллар.
Отчуот кэннэ Дмитрий Садовников уонна министиэристибэ бэрэстэбиитэллэрэ биирдиилэн дьону кытта көрүстүлэр, тустаах боппуруостарга эппиэттээтилэр, эбийиэктэри көрдүлэр, үлэһиттэри кытта кэпсэттилэр.
Ойуһардаах бөһүөлэккэ 2020 сыл Өйдөбүнньүк уонна Албан аат, Дойдуга бэриниилээх буолуу уонна Улуу Кыайыы 75 сылыгар анаан Сиэн Күөлэ нэһилиэк гимнин Стас Бандеров уонна «Журавли» диэн ырыаны Василий Лаптев кэлбит ыалдьыттарга, бар дьоҥҥо бэлэх ууннулар, сүрэхтэри долгуттулар.
«Киин сирдэртэн ыраах сытар хоту дойду олоҕо чэпчэкитэ суох, үгүс уустуктаах, кэккэ кыһалҕалардаах эрээри, эһиги олоҕу кытта тэҥҥэ хардыылаан, Ийэ дойдубут туһугар бэриниилээхтик үлэлиигит-хамсыыгыт, биһиги эһигинэн, эһиги үлэҕитинэн киэн туттабыт! Манна дьиҥнээх патриот дьон олорор, онон эһиги туруорсубут боппуруостаргытын быһаарарга күүстээхтик үлэлэһиэхпит», — диэтэ Дмитрий Садовников уонна нэһилиэк олохтоохторугар Бырабыыталыстыба отчуотугар көхтөөхтүк кыттыбыттарын иһин махтанна.
Ааптар: Светлана ТАЛИБАЕВА. https://ulus.media/2020/02/07/orto-halymalar-byrabyytalystyba-2019-syllaa-y-letin-bi-ireetiler/
