Былыргы дьыллар былдьаһыктаах быраман мындааларыгар, урукку дьыллар охсуһуулаах уорҕаларыгар, кырыктаах кыргыс үйэтигэр урааҥхай саха омук кыргыска туттар анал сэрии сэбин күүскэ баһылаабыта. Ол курдук, XVII үйэҕэ нуучча хаһаактара кэлэн баран, Өлүөнэ өрүскэ элбэх аттаах уонна куйахтаах сэрииһит омук баар диэн бэлиэтээбиттэрэ. Кинилэр ыраах ытар сэрии сэбиттэн ох саалаах этилэр. Бу — киэҥник тарҕаммыт булт ох саатыттан чыҥха атын оҥоһуулаах, муос ох саа диэн ааттаах суоһарыылаах сэрии сэбэ. Билигин Дьокуускай куорат уонна улуус түмэллэригэр бу муос ох саа кырамталара көрдөрүүгэ тураллар. Муос ох саа оҥоһуута сүрдээх уустук уонна элбэх сыраны-сылбаны эрэйэр эбит.
XVIII-XIX үйэлэргэ бу уустук муос ох саа оҥоһуута умнуллан, үксүн олоҥхолорго уонна үһүйээннэргэ эрэ иҥэн хаалбыт. Олоҥхоҕо муос ох саа оҥоһуутун уонна туттуллуутун кистэлэҥин биһиги өбүгэбит уустаан-ураннаан, тыл домоҕор кичэллээхтик кистээбит, харыстыырдыы хатаабыт. Бу маны туһанан, билиҥҥи үйэҕэ, төрүт үгэһи сөргүтэн, муос ох сааны аныгы кэмҥэ успуорт күрэҕэр кыттар курдук сыаллаах тилиннэриэххэ сөп диэн санаа үөскүүр.
Саха киһитэ кыргыска туттар сэбин-сэбиргэлин үөрэппит устуоруйа билимин хандьыдаата, этнограф Федор Федорович Васильев [1] ох саа арааһын хотугу уонна киин-азиатааҕы диэн икки көрүҥҥэ араарбыта. Кини ох саа, чаачар саа, саа диэн ааттанарын суруйбута, уустук оҥоһуулаах муос ох саа (роговой лук) саха норуотугар баар буола сылдьыбытын тумнар сатаммат диэн бэйэтин үлэтигэр ахтан аһарбыта.
Муос ох саа туһунан олоҥхолорго үгүстүк хоһуйуллар. Холобур, Нам олоҥхоһута Прокопий Ядрихинскай олоҥхотугар ох сааны оҥоруу маннык ойууланар:
Кимээн-имээн дойду
Киилэ кииллээх,
Хамаан-имээн дойду
Хатыҥа хатыҥнаах,
Томоон-имээн дойду
Туоһа туостаах,
Өлүү дьирибинэй балыгын
Сиһин үөһэ иҥэрчэлээх
Хаһыылаах хахай кыыл
Таманын иҥиирэ тардыылаах,
Улуу үрэх тоҕойдуу
Түһэ сытарын курдук
Муос дьирибинэй ох саатын
Сулбу таһыйан ылла [2, С.142].
Кимээн-имээн дойду диэн олоҥхолорго үгүстүк ахтыллар ох сааны оҥорорго дьүөрэ мастаах дойду диэн өйдүөххэ сөп, ох саа киилин ол дойду маһыттан ылаллар. Хамаан-имээн дойду хатыҥын анаан ылаллар эбит. Томоон-имээн дойду эмиэ итинник өйдөбүллээх туос ылар сирдэрэ буолар. Бу тыллартан сылыктаатахха, муос ох саа оҥоһуллар торум мастарын түбэспиччэ сиртэн ылбакка, аналлаах сирдэртэн хомуйан бэлэмнииллэр эбит. Өлүү дьирибинэй балык сиһин үөһүттэн иҥэрчэ оҥорон, силимҥэ уонна тула өттүгэр эрийэргэ анаан тутталлар. Хаһыылаах хахай кыыл таманын иҥиирэ тардыылаах диэн ох сааҕа усталыы бөҕө буоллун уонна тосту барбатын диэн иҥиир сыһыараллар. Ох саа төбө өттүлэригэр ыраах тэптин диэн муос кыбыталлар, оччоҕо ох саа тэбиитэ ыраатар, бу маннык көрүҥнээх сэрии сэбэ түүр-монгуол омуктарыгар сайда сылдьыбыта биллэр.
Т.В. Захаров – Чээбий «Ала Булкун» олоҥхотугар суоһарыылаах сэрии сэбэ маннык ымпыктаан-чымпыктаан сиһилэммит:
Тумаан-имээн дойду туоһа туостаах,
Китиэн-имиэн дойду киилэ кииллээх,
Тиһэх эһэ иэнин иҥиирэ иҥэрсэлээх,
Ньиэрпэ балык сиһин үөһэ киристээх,
Хаалым балык хабаҕа силимнээх,
Ала мандай балык сыата салатыылаах,
Кыыкынай балык хаана кырааскалаах,
Дьаарым балык самыытын тириитэ бүрүөлээх,
Өксөкү кыыл үөһэ уҥуохтаах,
Өлүү модьуй балык бытыга күһэргэннээх,
Көнньүөс үрэх көҥүлүнэн тоҕойдуу охтон түспүтүн курдук
Ньирилиир ньир хаан дьаҥ гынан эстэр саалааҕа үһү.
Тоҕус уолан киһи иигинэн уһааран оҥорбут
Муос одур оноҕостоох эбитэ үһү;
Сэттэ кыыс кытарах дьахтар хатаран оҥорбут
Сардаана кустуктааҕа үһү; [3, С. 14]
Н.П. Бурнашов «Кыыс Дэбилийэ» олоҥхотугар «буруолуур муос саа», П.А. Ойуунускай «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхотугар «көрүлүүр көр муос саа» диэн хоһуйуллубут. Былыргы дьылларга саха боотурдарыгар уустук оҥоһуулаах муос ох саа баарын учуонайдар археологическай хаһыылара уонна булумньулара бигэргэтэр. Устуоуруйа билимин дуоктора, бэрэпиэссэр А.И. Гоголев маннык суруйар: «В старину, видимо, существовали боевые, так называемые якутские боевые луки. Муос ох саа, так он назывался из-за наличия костяных и роговых накладок, применявшихся для усиления баллистической силы лука» [4, С. 67].
Уустук оҥоһуулаах, ньиргийэр ньир муос ох саа сууһарыыта уонна алдьатыыта күүстээх буоларын туһугар элбэх атын-атын холбоһугу холбоон уонна силимнэри силимнээн муос кыбытыктаан оҥороллор эбит, ол иһин муос ох саа диэн аатырбыт. Алдьатыылаах-суоһарыылаах сардаан ох, кустук ох, быыра ох, маалтаан ох, одур ох, ырба ох диэн сэриигэ эрэ туттуллар алдьатыылаах оҕунан ыталлара. Ох тэбиитэ быһа холоон балтараа биэрэстэ диэн ааҕабын. Бастакытынан, уустук оҥоһуулаах муос саа тэбиитэ көннөрү булт ох саатынааҕар икки төгүл күүстээх, иккиһинэн, былыргы Нам боотура Чорбоҕор Боотур, үһүйээҥҥэ кэпсэнэринэн, чопчу ыппыт сирэ биллэр. Кини Намҥа барыыга Ыга тахсар мыраантан Киллэмҥэ баар Мардьай томторун кэннигэр сылдьар Тыгын Дархан дьонун ытан, үс киһини охторор уонна «охпун хааннаатым» диэн тохтуур. Үһүйээҥҥэ этиллэринэн, «они по трем проходам поднимаются на Северную Священную гору, с ее хребта видят, что люди уже от них далеко. Чорбогор Баатыр, находясь на перевале Ыга Тахсар, видит сверху, что Тыгын Тойон со своими людьми начинает медленно спускаться с холма Маддьай. Увидев их, Чорбогор Баатыр до упора натягивает лук и, прицелившись, стреляет в толпу спускающихся с горы людей и сбивает одной стрелой трех человек. Когда люди так погибли, в войске поднимается суматоха. Увидев, что они засуетились, Чорбогор Баатыр с хребта горы им закричал: «Взял я кровь за мою стрелу!» Тогда: «Бери, раз ты взял,» — в ответ прокричал Тыгын, все также продолжая свою кочевку. [5, С. 101]. Онон, бу үһүйээҥҥэ олоҕуран уонна ыйыллар сирдэр кээмэйдэринэн сирдэтэн, Чорбоҕор Боотур төһө ыраахтан ыппытын киһи сэрэйэр.
Илбис иҥпит, оһол олорсубут муос ох саатын былыргы боотурдар кичэллээхтик харыстаан илдьэ сылдьаллара саарбаҕа суох. Биир үчүгэй саа тоҕус атыыр үөрүгэр тэҥнэһэр сыаналаах эбит. Олоҥхоҕо Айыы бухатыыра маннык суоһарыылаах, суостаах-суодаллаах сэбинэн ытарыгар алгыс анаан, эбэтэр сүлүһүннээх тылларынан охторун сүүдэйэн, эккэ эрэ ытарга талаһар эбит. Олоҥхоҕо бу туһунан эмиэ ахтыллар. Бухатыыр:
Дьэ-һэ-һэ!
Кимиэн-имэн дойду
Киилэ кииллэҥмитиҥ буолуоҕа,
Хамаан-имээн дойду
Хатыҥа хатыҥнаммытыҥ буолуо,
Тумаан-имээн дойду
Туоһа туостаммытыҥ буолуо,
Ала Туйгун аалан-куоһаан
Оҥорбута буолуо,
Кустук Кутурук
Куоһаан хатарбыта буолуоҕа.
Чээй-эй,
Абааһы уолун
Саахтыыр эмэһэтинэн түһэҥҥин,
Аллараа дойдубар түһэҥҥин,
Үрүҥ сүнньүн батаҥҥын,
Төрөтөр оҕолоругар
Хара хапсыыр буола тураарыый!» — диэн баран
Батаһыгар диэри маахтаан,
Кириһигэр диэри киэптээн,
Киҥкиниир киэҥ халлаан диэкки
Ытан күүгүнэтэн кээспитэ. [6, С.108.]
Түмүктээн эттэххэ, олоҥхо матырыйаала ыйарынан, сахаларга былыр муос ох саа диэн туспа көрүҥнээх сэрии сэбэ баара бигэргэнэр. Кэлин, ыраахтааҕы былааһа XVII үйэ ортотуттан сэрии сэбин оҥорууну боппутунан, кыргыс кэмэ уурайбытынан, саха дьоно муос ох сааны булт тэрилэ гынан, аналын уларытан уонна буораҕынан эстэр саа өтөн киирэн сыыйа умнубуттар. Ох саа сүтэн-симэлийэн хаалбыт, арай улуу олоҥхобутугар чып курдук кистэнэн сиһилии сурулла сылдьарын көрөбут.
Билэрбит курдук, аныгы кэмҥэ ох саанан ытыы олимпийскай көрүҥ быһыытынан биллэр. Маны таһынан төрүт ох саанан ытыы күрэхтэрэ сорох дойдуларга анаан ыытыллар буоллулар. Түүр омуктар ох сааларын сайыннарар суолу тутустулар. Онон, норуот айымньытын, олоҥхону туһанан, биһиги урукку дьыллар улуу урааҥхайдара, саргылаах сахалара тутта сылдьыбыт ньирилиир ньир муос ох сааларын аныгы үйэ эйэлээх күрэҕин тэрилэ гынан сөргүтэрбит биһиги өбүгэбит иннигэр ытык иэспит буолар.
Литэрэтиирэ:
- Васильев Ф.Ф. Военное дело якутов. – Якутск: Нац. кн. изд-во «Бичик» Респ. Саха (Якутия), 1995. – 217 с.
- П.П. Ядрихинскай. Дьырыбына Дьырылыатта кыыс бухатыыр. –Дьокуускай: Сайдам, – 448 с.
- Захаров Т.В.-Чээбий. Ала Булкун. Якутское олонхо. Образцы народной литературы якутов. Вып. 2. – Якутск, 1994. — 104 с.
- Гоголев А.И. Историческая этнография якутов (Вопросы происхождения якутов). – Якутск: Изд-во ЯГУ, 1986. – 92 с.
- Предания, легенды и мифы саха (якутов). – Новосибирск: Наука, 1995. – 400 с.
- Каратаев В.О. Модун Эр Соҕотох. – Новосибирск: Наука, 1996. – 440 с.
This post was published on 26.06.2020 11:01 11:01