Кулун тутар 23 күнүгэр СахаАССР үтүөлээх артыыһа Илья Находкин төрөөбүтэ 90 сыла. Саха театральнай искусствотыгар Илья Иванович Находкин аата артыыс уонна драматург быһыытынан биллэр.
Артыыс Илья Иванович Находкин кылгас буолан баран айар үлэтигэр толору ситиһиилээх олоҕу олорон ааспыт эбит. Ол курдук таптыыр идэтинэн норуокка биһирэнэр артыыс буолбута, аны драматург быһыытынан бэйэтин пьесаларын Саха театра туруоран өр кэмҥэ ситиһиилээхтик оонньоммуттара — хас киһи ситиспэт улахан ситиһиилэрэ, талааннаах киһиэхэ дьылҕатын бэлэҕин кэриэтэ. Кини бэйэтин кэмин көрөөччүлэригэр Коля Монасов, Павел Корчагин, Клещ, «Сахалар ааттарыттан» испэктээкилгэ уонна «Кыһыл ойууҥҥа» Ойуунускай, Войнич аатырбыт «Тигээйитигэр» («Овод») Артур курдук дьоһуннаах, өлбөт-сүппэт оруолларынан уонна Саха театрыгар турбут «Суол төрдүгэр», «Улахан доҕор», «Күөрэгэйдээх алааска», «Хабырылла Дьөгүөрэп» пьесаларынан улахан биһирэбили ылбыта, киэҥник биллибитэ. «Оонньоммотох оруол» пьесата автор олохтон барбытын кэннэ сценаҕа турбута. Кинини билэр дьон кэпсээннэриттэн сыаналаатахха, тус олоҕо эмиэ бэйэтин майгытын курдук үтүө-мааны. Бииргэ артыыс үөрэҕэр үөрэммит кыыһын, Колесова Парасковья Николаевнаны кэргэн ылан, үс оҕолонон дьиэ кэргэн тапталын толору билбит, орто дойду дьолун суугунугар куустарбыт киһи эбит.
Илья Находкин туһунан 1944 сыллаахха Саха театрын иһинэн тэриллибит студияҕа бииргэ үөрэммит үөлээннээҕэ Татьяна Иннокентьевна Филиппова 2000 сыллаахха таһаартарбыт «Саха театра» диэн кинигэтигэр куурсун оҕолоруттан саамай талааннаахтарын быһыытынан ахтан суруйбута. Өссө устудьуоннуу сылдьыаҕыттан Илья Находкин уустук сценарийдары суруйар эбит. Оттон И.А. Дмитриев «Быыс аһыллар» кинигэтигэр Илья Ивановиһы дьон биһирэбилин ылбыт, оччолорго көрөөччү бары билэр артыыстара этэ диэн ахтар. Оттон киһи быһыытынан сыаналыырыгар: «Ылдьаа ылбаҕай тыллаах-өстөөх, бэрт баһырхай майгылаах, омун-төлөн бөҕө киһи этэ эрээри, үтүөкэннээх доҕор, уйан куттаах, амарах сүрэхтээх, быһата, мааныкалаах киһи этэ», — диэн олус истиҥник бэлиэтээбит.
Илья Находкин үөрэҕин бүтэрэригэр элбэҕи эрэннэрэр кэскиллээх артыыс быһытынан бэлиэтии көрөн Саха театрыгар үлэҕэ ылбыттар. Ол эрэллэрин эдэр артыыс түһэн биэрбэтэх. Эргэрбит хаһыаттар кэпсииллэринэн, эдэр сылдьан оонньообут оруоллара үксэ хайҕанан хаһыаттарга суруллан испиттэр эбит. «Спектакль «Молодежь Марыкчана» представляет большой интерес, как первый опыт работы театра над литературной инсценировкой… Спектакль выявил одаренных молодых актеров, среди которых в первую очередь следует сказать об исполнителе роли руководителя марыкчанской молодежи Коли Монасова И.И.Находкина. Это большой творческий успех молодого артиста», – диэн суруйбут К. Дрерман 1948 сыллаахха «Социалистическая Якутия» хаһыакка аныгы сэбиэскэй темаҕа испэктээкиллэри көрүү түмүгүнэн. Арааһа, Дрерман соҕурууттан кэлэн испэктээкиллэри дьүүллээбит идэлээх киһи быһыылаах. «Молодой актер И.И.Находкин создал запоминающийся образ Вурма», — диэн суруйбут 1952 сыллаахха В.Кириллова «Коварство и любовь» диэн ыстатыйатыгар (С.Я., 1952). «Мэхээс оруола уопсайынан үчүгэйдик толоруллар. Ол гынан баран эдэр артыыс Находкин бу ситиһиитинэн уоскуйан хаалыа суохтаах, кэнники өссө үчүгэй образтары биэрэргэ кыһаныахтаах», — диэн сүбэлээбит эмиэ В. Кириллова «Ини-бии» испэктээкил туһунан ыстатыйатыгар (Э.Б., 1952). «Көнө ыраас сүрэхтээх, дьадаҥы киһи оҕото комсомолец Мэхээс Иванов оруолун артист И.И. Находкин көрөөччүнү итэҕэтэрдик, кырдьыктаахтык оонньоон көрдөрдө» — диэн сыаналаабыт И.Федосеев (Кыым, 1952). «…Саха театрын эдэр артиһа Илья Находкин бу соругу ситистэ, кыайтарары билбэт төлөннөөх коммунист дьэҥкэ уобараһын айда… Корчагин төһө даҕаны ыараханнык ыалдьыбытын иһин, коммунистыы бигэ санаалааҕын, олоҕу таптыырын артист таба оонньоото», — диэн суруйбут П.Егоров (Э.К., 1953).Оттон В. Сивцев «Талааннаах актер» (1957 Э.К.) диэн бэлиэтээһинигэр Илья Находкины Т.П. Местников Бороҕоҥҥо гастроллыы сылдьан бэлиэтии көрөн театрга үөрэххэ ыҥырбыта диэн суруйар. Ити ыстатыйаҕа артыыс 30-тан тахса оруолу толордо диэн бэлиэтэммит. Ити саҥа айар үлэтин саҕалаан эрэр киһиэхэ хайа эрэ уон сыл иһигэр элбэх оруол. Уон сыл диэн артыыска тургутан көрөр кэм, ити эрэ кэннэ дьиҥнээх артыыс буолаҕын диэни артыыстар үксүлэрэ билинэллэр. Оччотугар Илья Иванович эдэрдэртэн чорбойор уһулуччу талаанынан иччэ элбэх оруолга тигистэҕэ. Эмиэ В.Слепцов: «Находкин сценаҕа дьиҥнээх олох киһитинии туттар-хаптар буолан көрөөччүгэ ордук биһирэтэр», — диэбит. Ити сыанабыл сиппит-хоппут, идэ маастарыстыбатын баһылаабыт артыыстарга бэриллэр. Ол аата Илья Находкин олох эдэригэр үрдүк таһымы ситиспит артыыс эбит.
«Илья Иванович айбыт уобарастарыттан П.А.Ойуунускай («Сахалар ааттарыттан») уонна Клещ «Түгэххэ» оруоллара уһулуччу ситиһиилээхтик айыллыбыт буоланнар, Россия драм.театрдарын фестивалыгар 1-гы степеннээх дипломунан наҕараадаламмыттара», — диэн Татьяна Филиппова артыыс талаанын туоһулуур түгэни бэлиэтээбит.
Билигин өйдөөн көрдөххө, 1961 сыллаахха С.Данилов «Сахалар ааттарыттан» пьесата турарыгар Ойуунускай уобараһын сценаҕа аан бастаан айбыт артыыһынан Илья Находкин буолар эбит. Онтон ыла Ойуунускай оруола Саха театрын араас испэктээкиллэригэр баар буолбут уонна билиҥҥэ диэри оонньонор. Ойуунускай уобараһын арыйары талааннаах, чаҕылхай артыыстарга итэҕэйиллэрэ биллэн турар. Ол курдук сүҥкэн ис хоһоонноох, үрдүк уус-уран таһымнаах оруол буоллаҕа. Аны эдэр артыыс Находкин талаанын биир туоһутунан биир түгэни бэлиэтиэххэ сөп. С.Ефремов «Ини-биитигэр» уонна Шиллер «Таптал уонна уодаһын» испэктээкилигэр эдэр Находкины Дмитрий Ходулов курдук улахан артыыһы кытта ханыылаан сүрүн оруолга оонньоппуттар. Сүдү маастары кытта сэргэ оонньооччу эппиэттэһэр таһымнаах буолуохтааҕын режиссер эрэ буолбакка, көрөөччү эмиэ үчүгэйдик өйдүүр.
Илья Находкин драматург быһыытынан 50-с сыллартан биллэн барбыт. Драматург быһыытынан талааннааҕын кини суруйбут пьесалара Саха театрын сценатыгар бары испэктээкил буолан оонньоммуттара туоһулуур. Драматург айымньыта бэйэтин бириэмэтигэр туруоруллара уһулуччу табыллыы буолар. Ол аата автор тыыннааҕар. Ол эрээри пьесаларын кинигэтэ тыыннааҕар тахсыбатах. Илья Находкин өссө бэйэтин суруйбут пьесаларыгар оонньуур эбит. Холобур, Федот Потапов туруорбут «Улахан доҕор» испэктээкилигэр биир сүрүн оруолу Романы толорбут.
Төрөппүт кыыһа Розалия Ильинична, Оҕо аймах оскуолатын музыкаҕа учуутала, аҕатын туһунан улаханнык долгуйан туран маннык кэпсиир:
— Билигин даҕаны аҕам оонньообут испэктээкилин көрбүт дьон элбэх. Оруолларын кытта үчүгэйдик өйдүүллэр эбит. Биһиги үс бииргэ төрөөбүттэртэн улахан убайбыт билигин суох. Кини Саха театрыгар оробуочайынан үлэлии сылдьыбыта. Оҕо сааспыт театр эйгэтигэр ааспыта. Ол кэми олус үчүгэйдик ахтабын. Аҕабыт биһиэхэ хаһан да кыыһырбата, мөҕүллүү диэни билбэккэ улааппыппыт. Мэлдьи бэһиэлэй, көрдөөх оонньуулаах, үтүө майгылаах киһи этэ. Эдэр сылдьан спортсмен бэрдэ этэ. Элбэх доҕоттордооҕо. Бэйэтин курдук үтүө майгылаах Яков Кычкинныын доҕордуу этилэр. Суруйааччылартан, мин билэрбинэн, Семен Руфовы, Степан Дадаскиновы кытта доҕордоһоро. Суруйааччылар союзтарыгар киириэхтээх этэ да, ыалдьан хаалбыта. Федот Потапов, Гаврил Колесов дьиэ кэргэннэрин кытта үс дьиэнэн доҕордоһор этибит. Ийэм Парасковья Николаевна Нам улууһуттан төрүттээх. Саха театрыгар артыыстыы сылдьыбыта. Онтон көстүүм сыаҕын сэбиэдиссэйинэн өр сыл үлэлээбитэ. 1993 сыллаахха 75 сааһыгар өлбүтэ. Төрөппүттэрим 1945 сыллаахха ыам ыйын 9 күнүгэр, Кыайыы күнүн курдук бэлиэ күҥҥэ, ыал буолан сыбаайбалаабыттар. Оҕо сылдьан аҕам Артур, Корчагин, Наара Суох, Сатин оруолларын оонньуурун сөбүлээн көрөр этим. Дьон эмиэ ити оруолларын сүрдээҕин сөбүлүүр этилэр.
Талааннаах артыыс аата сүппэт. Төрөөбүт Хоротун нэһилиэгэр, Чараҥ бөһүөлэгэр кини аатын Култуура киинэ сүгэр. Оттон талаан удьуордуур үгэстээх. Ол сиэринэн билигин өрөспүүбүлүкэҕэ Илья Иванович сиэнэ Мария Находкина аата биллэн эрэр. Кини 2012 сыллаахха Санкт-Петербурдааҕы Кинематография институтун сценарнай салаатын бүтэрбит айар үлэһит. Кини суруйбут сценарийдарынан хас да сахалыы киинэ көрөөччү дьүүлүгэр тахсыбыта. Ол курдук кини «Айыы уола», «Эрчим уонна Ким», «Кэскил-3», «Уон биэс күн», «Сайсары күөлгэ түбэлтэ» уус-уран киинэлэр, «Ыллыктар» телевизионнай сериал сценарийдарын ааптардара. Мария суруйар үлэни талбытын уонна эһэтин Илья Иванович туһунан бу курдук кэпсиир:
— Оскуола эрдэхтэн суруйуохпун баҕарар этим уонна киинэни наһаа сөбүлүүрүм. Ол иһин сценарист идэтин талбытым. Оттон эһэм айар үлэтин туһунан билбэт этим. Билигин дьэ интэриэһиргээн эрэбин. Ол эрээри кини кута-сүрэ, уобараһа миигин өрүү арыаллыыр курдук. Миэхэ кини холобур буолар көстүбэт, кистэлэҥнээх киһим. Аҕам, Илья Иванович кыра уола Николай Ильич, аҕата өлөрүгэр сүүрбэччэлээх эрэ эдэр киһи эбит. Аҕата үлэтигэр элбэх бириэмэтин атаарар буолан өйдөөн хаалбыт түгэннэрэ эмиэ аҕыйах. Кини Ярославскай аатынан краеведческай музей кылаабынай худуоһунньугунан үлэлиир. Онон эмиэ айар эйгэ киһитэ. Мин быйыл уол оҕолоннум уонна Илья диэн ааты биэрдибит. Онон күн сиригэр биир ыйдаах Илья Иванович баар буолла.
Илья Находкин төрөөбүтэ 90 сылыгар кини аатын ааттатар кырачаан киһи, хос сиэн баар буолбута дьылҕа бэлэҕин кэриэтэ эбит.
