Балаҕан ыйын 4 күнүгэр Ньурба к. «Кыталык» КД саалатыгар «АЛРОСА-Ньурба» ААУо толорооччу дириэктэрэ Игорь Соболевтыын көрсүһүүгэ элбэх дьон кэлэн лыык курдук муһунна. ИСУ салайааччыта, улуус баһылыгын тутууга солбуйааччыта Макар Семенов улуустан уопсастыбаннас, дьокутааттар, экология кэмитиэтин уонна «Саха» НКИК филиалын бэрэстэбиитэлэрэ кыттыылаах, тоҕус буолан Иирэлээххэ «АЛРОСА» АК саахалламмыт эбийиэгэр — дражнай полигоҥҥа баран көрбүттэрин иһитиннэрдэ.
Иирэлээх үрэҕин төрдүттэн, Дачнай күөл уута түспүтүн кэнниттэн онно түгэҕэр сыппыт былыыктан уонна дражнай полигон анныттан анаалыстары ылбыттар. Макар Семенов экраҥҥа үөһэттэн хаартыскаҕа түһэриллибит гидротехническэй тутуулары көрдөрөн сиһилии билиһиннэрдэ. Мирнэй к. таһынааҕы Иирэлээх водохранилищетыттан куорат уунан хааччыллар. Итинтэн тэйиччи 3 №-дээх фабрика хвостохранилищетын уҥа аллараа өттүгэр Иирэлээх үрэҕэр дражнай полигон баар. Кинилэр икки ардылара олус ыраах, ол иһин 3 №-дээх фабрика хвостохранилищетыттан ханнык даҕаны уу түспэт. Иирэлээх дражнай полигонун хаҥас өттүгэр «Дачнай» күөл баар, 1970-с сс. Таборнай үрүччэни сабан оҥоһуллубут. Итиннэ уонунан сылларга үрүйэнэн күөлгэ элбэх былыык киирэн мунньуллубут. Атырдьах ыйын 18 к. «Дачнай» күөл таһымнаан федеральнай суолу суурайбыт, былыык барыта дражнай полигоҥҥа киирбит. Ити сэргэ Иирэлээх уута таһынан баран дражнай полигоҥҥа олус элбэх уу киирэн, 4 дамба барыта суураллыбыт. Онно 10-нан сылларга мунньуллубут былыык барыта Бүлүү өрүскэ киирбит. Бу соруйан буолбатаҕа, ол эрээри «АЛРОСА» АК-тан эппиэтинэс устуллубат. Хампаанньа бэйэтин сиригэр уонна тутууларыгар туох буоларыгар барытыгар эппиэтинэстээх. Бу Дачнай күөл даамбата хаһаайына суох. Иирэлээх үрэххэ гидротехничэскэй тутуулар баара-суоҕа «4-с кылаастаах кутталаахтар», дьиҥэ, кинилэр «3 кылаастаах кутталлаах» буолуохтаах этилэр.
Билигин кини этиитин хайдах баарынан биэрэбит:
«Мин 3 сыл устата Накыын бырамыысыланнай былаһааккатыгар үлэлэри көрөн туппут уопуттаахпын. Онно 21-с үйэ технологията, оттон Иирэлээххэ 20-с үйэ киэнэ. 1970-с сыллартан саҕалаан, хайдах драганан хостообуттарый да, билигин да оннук технология. Көтөн иһэн көрдөххө, Оччугуй Ботуобуйа Светлэй таһынан Бүлүү өрүскэ түһэр, Кириэстээххэ диэри өрүс сырдык этэ. Ол иһин уу арыый сырдыа, 5-6 күнүнэн Ньурба куоракка кэлиэҕэ. Ол эрээри бу саахал түмүгэр уу түгэҕэр олус элбэх былыык сөҥөр, манна баар тимир, марганец, алтан уонна цинк туустара сууралллыахтарыгар диэри сыллар ааһыахтарын наада.
Ол иһин саахалы туоратарга маннык этиилэрдээхпит. Бүлүү уонна Марха өрүстэртэн нэһилиэнньэлээх пууннар уунан хааччыллалларыттан муҥутуур тэйиэххэ. Тоҕо диэтэххэ, атын улуустартан уратыта — икки өттүнэн Марха уонна Бүлүү өрүстэрбитигэр ГОК-тар тураллар: Марха өрүскэ 3 ГОК, Бүлүүгэ — Мирнэйдээҕи ГОК. Марха өрүс 7 нэһилиэгэр туруоруллубут 7 ууну ыраастыыр тэрилтэн, сороҕо үлэлээбэт. Ньурбаҕа баар 2 скважина сууккаҕа 200 кубометры биэрэр кыахтаахтар. Мантан элбэҕи ылар буоллахпытына, аллара сытар органиката ылыллан уута кофе өҥнөнөр. Биһиги элбэҕи хачайдыырга күһэллэбит. Тоҕо диэтэххэ, бүгүн Ньурба к. сууккаҕа 800 кубометр уу наада. Сир анныттан Убайааҥҥа элбэх ууну биэрэр кыахтаах, чинчийиллибит чопчу саппаастаах источник баар. Сууккаҕа 2000 кубометр хостонон ылыллар кыахтаах«.
Макар Семенов «АЛРОСА» АК-ҕа улуус салалтатын туруорсууларын тиэртэ. Сир аннынааҕы уу источниктарын учуоттаан, чахчы айылҕаны харыстыыр бырагырааманы ырытан оҥоһуллуохтаах. Сир аннынааҕы уу источниктара Хаҥаласка, Хорулаҕа, Чуукаарга бааллар. Тыа нэһилиэктэригэр ыраастаммыт ууну нэһилиэнньэҕэ тиэрдэргэ анаан водовозтар наадалар. Ньурба куораты, Антоновканы, Сүлэни, Ньурбачааны уонна Дьиикимдэни хааччыйарга Убайаан пляж оройуонуттан ууну ылар скажинаны тутарга, Энергетиккэ уонна Амакинкаҕа баар ыраастыыр ыстаансыйаларга диэри магистральнай водоводу тардарга туруорсуллар. Салгыы Антоновкаҕа баар ыстаансыйаҕа диэри оҥоһуллуохтаах. Өссө 1 ыстаансыйа Антоновкаҕа эбии уонна 1 Убайаан микро-оройуонугар туруохтаахтар.
Күннэтэ 600 тыһ. солк. ороскуот оҥоһуллар, ол иһигэр «ОДьКХ» ГУП филиалыгар — 396 тыһ. солк., уоннааҕыта урбаанньыттар ороскуоттара. Билиҥҥитэ маны улуус бүддьүөтэ сүгэр. Маны «АЛРОСА» АК толуйуохтаах, ууну ыраастыыр ыстаансыйаларга дотация көрүллүөн наада. Бу кээмэйэ номнуо ааҕылынна — сылга 23 мөл. солк.
«АЛРОСА» АК толорооччу дириэктэрэ Игорь Соболев улуус олохтоохторуттан бу тахсыбыт саахал иһин бырастыы гыналларыгар көрдөстө, нэһилиэнньэҕэ кырдьыктаах иһитиннэрии тиийэрэ наадатын, социальнай ситимнэринэн ардыгар дьону куттуур кырдьыга суох иһитиннэриилэр тарҕаналларын бэлиэтээтэ. Саахал төрүөттэрин уонна итини туоратыыга барар үлэ туһунан иһитиннэрдэ. Атырдьах ыйын 28 к. Иирэлээх үрэҕэр ууну сүрүннүүргэ кыттар даамбалары чөлүгэр түһэрэн Оччугуй Ботуобуйаҕа уу ыытыллара тохтотуллубутун эттэ. Ити күнтэн Иирэлээх үрэх саахал иннинэ устубут ханааларынан барар.
Кэпсэтии кытаанахтык барда, дьон иитиллэн олорор өрүстэрин туһугар күүскэ кыһыйан-абаран санааларын этиннэ, туруорсуулара даҕаны элбэх уонна сиэрдээх.
Соболев даамба анаалыһынан бырайыакка уларытыы киллэриллиэҕин эттэ, бу иннинэ баар бырайыак сууккаҕа 50 мм сөҥүүгэ суоттаммыт буоллаҕына аны 80 мм, итинтэн 10% саппаастаах буолуоҕа. Ууну аһардар бары гидротехническэй тутуулар уу улахан кээмэйинэн суоттанан, маннык хатыламматын курдук, аны сааскы халааҥҥа диэри оҥоһуллуохтара.
Игорь Соболев бу саахал технологическай кэһии түмүгэр буолбакка, ураты улахан самыырга ыксаллаах быһыы-майгы түмүгэр тахсыбытын, дражнай котловаҥҥа ханнык да химия туттуллубатын эттэ. Кэлэн эбийиэги көрөллөрүгэр ыҥырда, анаалыстары дьон итэҕэйбэт буоллаҕына Ньурба олохтоохторо итэҕэйэр дьоннорун ыҥыран көрдөрөллөрүгэр этии киллэрдэ, анаалыс ороскуотун АЛРОСА уйунуоҕа диэтэ.
Кырдьаҕас учуутал Николай Мартынов быраамыысыланнас үлэтин түмүгэр өрүс киртитийиитэ өр сылларга барарын туһунан улаханнык долгуйан туран санаатын үллэһиннэ. Тыл эппит дьон хампаанньа бу хоромньуну толуйара наадатын, улуус нэһилиэнньэтин ыраас иһэр уунан хааччыйалларыгар, мөлтөх доруобуйалаах уонна уустук быһыыга-майгыга түбэспит оҕолору сыллата санаторнай-курортнай сынньалаҥынан хааччыйарга, медицинскэй чинчийиини ыытарга, искэн ыарыыны эрдэттэн буларга саҥа медицинскэй оборудованиены, диагностическай киини аһарга, саахал тахсыытыгар сыһыаннаах дьону сокуонунан эппиэтинэскэ тардарга, федеральнай сонуннары тарҕатар сириэстибэлэринэн иһитиннэрэ турарга, хампаанньа Бүлүү өрүс фаунатын уонна флоратын чөлүгэр түһэрэргэ үлэни ыытарыгар туруоруста. Эколог, суруналыыс Иван Бурцев уопсастыбаннас күүһүнэн «Бүлүү» кэмитиэти сөргүтэргэ, уопсастыбаннас өттүттэн кытаанах хонтуруол баар буолуохтааҕын эттэ, Айылҕа харыстабылын министиэристибэтин уоттаах кириитикэҕэ тарта. Дьон этиитигэр «АЛРОСА-Ньурба» 10% аахсыйа боппуруоһа эмиэ көтөҕүлүннэ.
Игорь Соболев түмүк тылыгар киирбит этиилэргэ тохтоон санаатын үллэһиннэ. Хампаанньа бары гидротехническэй тутууларын тутулуга суох экспертэр кыттыылаах чинчийии ыытыллыаҕа. Биир ый устата Росприроднадзор, Росрыболовство, айылҕа харыстабылын борокуратуурата бэрэбиэркэтэ барар. Ый устата тахсыбыт хоромньуну быһааран, министиэристибэлэри уонна биэдэмистибэлэри кытта бырагыраама оҥоһуллуоҕа. Ол толуйуу ороскуоттарын чопчулуохтара. Игорь Соболев дьон иһэр ууларын атыылаһалларыгар көрсөр харчы өттүгэр ыарахаттарын туруорсууларын улууска алмаастан киирэр үптэн толуйуоххутун сөп диэбитин сөбүлүү истибэтилэр. Чахчыта да оннук, дьон саныырынан бу саахал тахсыбытыгар буруйдаах эппиэттиэхтээх.
Түмүккэ улуус баһылыга Алексей Иннокентьев мунньах боротокуола бэлэмнэнэн нэһилиэнньэ билиитигэр таһаарыллыаҕын эттэ.
Мунньах кэнниттэн Бүлүү биэрэгин үрдүгэр Бүлүү эбэбит харысхалыгар туһуламмыт флэш-моб тэрилиннэ.
Ааптар: Геннадий Антонов, «Ньурба» хаһыат, Ulus.Media сайт
