Саха уус-уран тылынан айыыта — өйүнэн өлбөт буолуу, үтүө сиэр күүһүн үйэлэргэ кэрэһэлээбит улуукан айымньыларынан саҕаламмыт, чиргэл, чэгиэн тусаһанан тускуланан үөскээбит литэрэтиирэ.
Өксөкүлээх норуот өлбөт-сүппэт, тыыннаах буолар суолларын кэрэһэлээбитэ, Ойуунускай бүтүн иэгэйэр икки атахтаах олоҕун кыһалҕалара бүтэр уһуга суохтарын, кэм-кэрдии эгэлгэ эргиирдэрин, ытарчаларын киһи өлбөт өйүнэн эрэ төлөрүтэр кыахтааҕын, өлбөт өй эрэ көҥүл уотун уматар күүстээҕин олоҥхо-тойук тылынан сэһэргээбитэ, Алампа Дьэкииминэн, Дьадаҥы Дьаакыбынан сиэрдээх буолуу, киһилиини өрө тутуу — ис күүстээх, туруктаах, уйуктаах буолууга сирдиирин итэҕэтиитэ, Күлүмнүүр Манчаарынан сирэйдээн атаҕастабылга эппиэт эгэлгэ тыыннаах буоларын, эдэркээн, уолҕамдьы сүрэх эрэйгэ тэбиллиитин, олоҕо огдолуйуутун, ол эрээри бэйэтин ис көҥүлүн тутуһан, уостубакка, уҕараабакка олорбутун, ону ааптар бэйэтин тус олоҕор ханыылаан, тус толкуйун, дириҥ санааларын Манчаары тылынан этиппитэ, Неустроев киһи эгэлгэ тиэрэ кэмэлдьилэрин, уопсастыба олоҕун идэмэрдээх көстүүлэрин, эргиирдэрин чаҕылхай кэмиэдьийэлэринэн саралаабыта – ити барыта олох бүппэт мөккүөрдэрэ. Саха кылаассык айымньылара, кырдьык, ханнык да кэм-кэрдии ухханыгар, ханнык да бэлиитикэ иитигэр бэриммэт дириҥ ис номохтоохтор, өрүү үйэлээх өлбөт өйгө, киһилии сиэргэ сирдиир үрдүк аналлаахтар.
Поликарпова Евдокия Михайловна, үөрэтии-иитии билимин дуоктара, бэрэпиэссэр, саха тылын, литэрэтиирэтин уонна төрүт култууратын үөрэтии мэтиэдьикэтин хаапыдыратын сэбиэдиссэйэ
Ол иһин билиҥҥи үөрэх тиһигэр уус-уран литэрэтиирэни атын ханнык да үөрэх биридьимиэттэринээҕэр ураты болҕомтоҕо тутуу эрэйиллэр. Ис дьиҥэр киирдэххэ — ааҕыы таһыма түһүүтэ, ыччат ааҕыыттан тэйиитэ – уопсастаба духуобунаска, киһи ис киилэ иитиллиитигэр сыһыана халбаҥнаан, халбас харбаһыы ис хоһоонноммутуттан улахан тутулуктаах. Бу уустук кэмҥэ төһө кыалларынан оҕолорго төрөөбүт литэрэтиирэ киһиэхэ дьайар ис күүһүн арыйан, өйдөрүгэр-сүрэхтэригэр чиҥник иҥэрии соруга сытыытык турар. Ол ыччат сахалыы саҥнаах, киһилии кииллээх, бэйэтин төрөөбүт норуотун сырдык, сиэрдээх өлбөт өйүнэн иитийэхтэнэн, омугун кэскилин уһансар киһи буолан тахсарыгар төрүт уурар кыахтаах. Өксөкүлээх омук өлбөт-сүппэт, симэлийбэт мөккүөрүн, Ойуунускай көҥүл уотун уматар өлбөт өйүн, Күлүмнүүр көҥүлгэ дьулуһар күүһүн, Алампа, Неустроев олох эгэлгэ өрүттээҕин, онно сиэр, суобас, дьон туһугар олоруу суолтатын кэрэһэлиир айымньыларын иҥэриммит саха өйүн-санаатын күүһэ, кинилэр үтүө дьайымалларыгар киирбэтэх, тылларын-өстөрүн истибэтэх, иҥэрэн-илдьиритэн толкуйдаабатах киһиттэн ураты, чыҥха атын буолара өйдөнөр.
Биһиги учууталлар төрөөбүт литэрэтиирэбитин бэркэ билэр курдук сананабыт эрээри, кини өлбөт өйүн, дириҥ номоҕун, ыччаты иитэр-сайыннарар кыаҕын табан туһаммаппыт. Ол иһин соччото суох эгэлгэ саҥа-иҥэ иһиллэр. Холобура, “Кылаассыка диигит дии, онно туох баарый, былыргы дьон олоҕо, сыһыана, кыһалҕалара, мөккүөннэрэ…”, “Аныгы олоҕу көрдөрөр айымньылары тутуһуохха” диэччи элбэх. “Өксөкүлээх, Ойуунускай, Алампа айымньыларын тоҕо 9 кылааска киллэрдилэр, уустук айымньылар, онтон өссө иккистээн тоҕо 10 кылааска киллэрдилэр” диэн этиилэр бааллар. Итинник, омос көрдөххө, олуона соҕус быһаарыылар оҕолорбут барахсаттар өйдөрүн-санааларын, ис киэлилэрин киһилии сиэр, олох тускутугар салайар туһуттан ылыныллыбыттара. Билигин 9 кылааһынан оҕолор орто анал үөрэҕи тутуһар буоллулар. Оччоҕо – ол дьоммут сүдү өйү, толкуйу, сиэри кэрэһэлиир айымньыттан маталлар дуо? Аны туран, ити айымньылар – дириҥ далай, бүппэт мындыраат айыылар. Сылын ахсын да кылаастан кылааска эргитэ сылдьан ааҕан, ырытыһан үөрэтиэххэ сөп, оччоҕо, дьэ, кырдьык, Өксөкүлээхтии, Ойуунускайдыы үс үйэни курдат көрөр, Алампалыы – киһилии сиэрдээх майгыга тардыстыылаах буолалларыгар олук охсуллуон сөп. Олох оонньуу буолбатах, олох бүппэт мөккүөн, ол мөккүөр сүнньэ -киһилии киһи, киһититии, сиэрдээх буолуу. Ханнык да уустук, олох ыар түгэннэригэр ити суолу тутуһар, бэйэтин киһи быһыытынан сиэрин, суобаһын иһинэн олорор киһи, килбиэн киэбинэн күлүмүрдээбэтэр да, син биир олох үтүө өрүтүн, сырдыгын кэрэһэлииллэринэн кыайыылаах буолар. Билиҥҥи халыан соҕус уустук олохпутугар, харчы, мал-сал таҥаралаах, тиэрэ эргиир күөнтээн турар кэмигэр кылаассыка айымньылара ыччаттарбытын чэбдигирдэргэ, тыын, салгын курдук ураты суолталаммыттара мөккүөрэ суох.
Ис дьиҥ бэйэ, сиэрдээх, киһилии суолунан, дьон-сэргэ туһун толкуйунан олорор уустук. Олох ис дьиҥэ — киһилии майгы, сиэр, дьоҥҥо-сэргэҕэ туһалаах, тугунан эмэ көдьүүстээх буоларга дьулуурунан арыллар.
Оттон киһилии олох сиэриттэн туорааһын, олох тиэрэ эргииригэр киирии – олоҕу алдьатар, киһини буоратар. Олох тиэрэ эргииригэр киирэн умсаахтаһар дьон майгыларын-сигилилэрин бэрт чаҕылхайдык ойуулаан норуотугар эппит, кэс тыл кэриҥнэммит айымньылардаах суруйааччы – Николай Денисович Неустроев. Аат-суол, күннээҕи күйгүөрүнэн күлүмнэнии күүһүгэр сиэрдэрин сиргэ тэпсибит, «дьон билбэтэр эрэ туох буолуой?!” диэнинэн олорор Кукаакы Кулубалар, Суруксуттар, уоруйахтар, түөкүттэр элбэхтэр.
Н.Д. Неустроев — кылгас олоҕор сөҕүмэр дириҥ өйү-санааны, сиэр уонна омсо сытыы мөккүөрдэрин бүтүн уһун олоҕу олорбут мындыраат киһи өйүнэн, тыыннаах олоҕу уус-уран дьүһүлгэнинэн чаҕылхайдык ойуулаабыт суруйааччы. Киһи олоҕун сүрүн эргиирдэрин тиэрэ көстүүлэрин ааҕааччы, көрөөччү сыанабылыгар таһаарбыта, биллэн турар, бу эдэркээн суруйааччы айылҕаттан айыллыбыт ураты талаан буоларын итэҕэтэр. Олох дириҥ ис номоҕун-сэһэнин, киһи барахсан уйулҕатын эгэлгэ хамсааһыннарын, ол тылга-өскө бэриллэр көстүүтүн бэрт чөкө тылынан-өһүнэн дьоҥҥо-сэргэҕэ тиэрдибитэ сөҕүмэр.
Олох тиэрэ эргиирин, дьон омсолоох, сиэрэ суох, сааттаах майгыларын күлүүгэ таһаарыы – бэрт уустук сорук. Н.Д. Неустроев дьиҥ олоҕу мындырдаан, омос көрдөххө, киһи хараҕар тута быраҕыллыбат быһыыны-майгыны, сиирэ-халты туттууну уус тыл көмөтүнэн бэрт чаҕылхайдык ойуулаан, бэрсэнээстэри күннээҕи олох кыһалҕатыгар, мөккүөрдэригэр киллэрэн, аҥаардас тылларын-өстөрүн тамаҕынан ураты чаҕылхайдык ойуулуур, хас биирдиилэрэ ис дьиҥэ кимин, туох олохтооҕун, олоҕу хайдах сыаналыырын ааҕааччы ырытан өйдүүрүгэр, ылынарыгар тиэрдэр.
Ити бэлиэтэммит санаалар истэринэн Н.Д. Неустроев “Куһаҕан тыын” кэмиэдьийэтин ырытан көрүөҕүҥ. Бу кэмиэдьийэҕэ Николай Денисович киһи олоҕун тыын суолталаах мөккүөрдэрин – тапталы, чугас санаһыыны, дьиэ кэргэн отуорун, үлэҕэ сыһыаны, дьоҥҥо-сэргэҕэ сыһыаны барытын көрдөрөр. Бу олох тутаах мөккүөрдэрин иитигэр тиэрэ эргиир ухханыгар ылларбыт дьон, уобарастар сигилилэрэ бэрт чаҕылхайдык арыллаллар. Бу айымньыны оскуолаҕа, 10 кылаас оҕолорунуун ырытан, олох туһунан дьоһун кэпсэтиини таһаарар олус тоҕоостоох. Кинилэр олох туһунан толкуйдара олоҕуран, олоххо сыал-сорук туруорунан эрэр кэмнэригэр дьон-сэргэ сыһыанын эгэлгэ араҥаларын сыымайдаан толкуйдуулларыгар харахтарын арыйарга, олох үтүө, үйэлээх, сиэрдээх өттүгэр тардыстыылаах буолууларын тускулуурга тирэх буолар кыахтаах. Бу айымньыга тирэҕирэн, олох тиэрэ эргиирдэрин туһунан аһаҕас кэпсэтиини таһаарыы көдьүүстээх. Оннук аһаҕас кэпсэтиини таһаараары, толкуй үтүөтүн үөскэтээри Н.Д. Неустроев бу кэмиэдьийэни суруйдаҕа. Көннөрү ааҕан көрөн, күлэ түһэн ааһарга эрэ буолбакка, хараҕы арыйарга, сүрэҕи өрүкүтэн, сырдык иэйиилэри уһугуннаран, олох киһилии, сиэрдээх, кэскиллээх өттүгэр санааны, толкуйу тускулуурга анаатаҕа. Ону ситиһэ сатыахтаахпыт. Дьон үксэ кэмиэдьийэни көрө-көрө күл да күл буолаллар, ол – бэйэни күлүү буоларын син үгүстэр өйдүүллэр эрээри, анаан толкуй долоҕойугар киллэрбэтэххэ – уу устан ааһарын курдук ааһа турар.
Таптал, чугас санаһыы, чугас иэйии баар дуо бу дьоҥҥо? Суох курдук ээ. Ким да кими да чугас санаабат, хайа да уобараһы ылан көр – бары тиэрэ сүргүөхтэр. Ону Николай Денисович ханнык бэлиэлэринэн, тылларынан биэрэрий? Куонаан Марыынаны ойох ылар сыала — оҕонньор баайыттан тиһинии, онтон атын суох. Манна суруйааччы ремарката элбэҕи этэр. Куонаан Марыынаҕа “үөрбүт киһи быһыытынан” ыксалаһар. Үөрбүт киһи быһыытынан эрэ, ис дьиҥ иэйиитинэн буолбатах. Оттон Марыына Куонааны таптыыр дуо? Эмиэ саарбах, улахаҥҥа уурбат, “ээ, оннук буоллаҕына, оннук буоллун ээ” диэбит курдук ойууланар.
Баай оҕонньор кыыһа, ис дьиҥэр, чэпчэки соҕус майгылааҕа биллибит, ол дьон-сэргэ тылыгар киирбитэ ырааппыт эбит. Бу – кыыска улахан саат буоллаҕа. Суруйааччы ону бэрсэнээстэр маннык этиилэринэн биэрэр: «таптаһар эрдэхпитинэ», «маҥнай таптаһарбытыгар», « Марыына — аныгылыы сайаҕас дьахтар дииллэр….».
Дьиэ кэргэн иһигэр сылаас сыһыан, өйдөһүү, өйөһүү баар дуо? Суох. Бырдаахап кэргэнин, бэл, кыыһын да улахаҥҥа уурбат, дьиэ иһигэр киһилии сыһыан көстүбэт. Хайдах эрэ барыта үрдүнэн, таһынан соҕус, оҥоһуу. Ол баай Бырдаахап “ыал буолар, баай байар саҕа эрэй, кыһалҕа баар үһүө…” диэн этиититтэн да көстөр. Ыал буолуу — эрэй, кыһалҕа диэн ис сүрэҕиттэн этиниитэ элбэҕи сэҺэргиир. Аны туран баайын-дуолун баар-суох дьонугар, кэргэнигэр, кыыһыгар туһаннарар санаата суох. «Ээ, кинилэр бэйэлээхтэр көмүс ньуоската суох буолуохтара дуо?! Бэйи холоон буолаа инигит… кинилэргэ иннибин биэрбэт дууһа олоробун…», “Кинилэргэ, баранаактарга, туох диэн хара көлөһүммүн сиэтиэмий!” диэн туохха да уурбат. Ол оннугар эргэ өтөҕөр кистии сытар манньыаттарын таптаан ымманыйара сүрдээх! Бу — кини мал-сал, үп-харчы кулута буолбутун туоһулуур, сиэрэ суох, тиэрэ кэмэлдьи муҥутуур көстүүтэ. Кыыһын эмиэ сыаналаах мал курдук тутар. Онтукатын эппиэтэ – сөҕүмэр, аҕатын олоҕун суолтата буолбут баайын ааһан иһэр былыт көлдьүннэригэр туран биэрэр. Аҕатыгар тыҥырах саҕатын да саҕа сылаас сыһыан, туох да аһынар санаа суох киһитэ. Төһө да тиэрэ эргиир оломугар иитилиннэр – ыччат суола туспа, ураты, олоҕу оҥорор күүстээх буолуон сөбө, ону баара оборчо дьайыыта ситимнэнэн бара турда.
Үлэҕэ сыһыан. Кырдьыга, Бырдаахап – сэттэлээҕиттэн үлэҕэ эриллибит, улуу үлэһит. Бэйэтэ этэринии, “сүүһүн көлөһүнүн уллуҥахпар аҕаан, уллуҥаҕым көлөһүнүн сүүспэр аҕаан, итии таҥаһы таҥныбакка, амтаннаах аһы аһаабакка“ байбыт киһи. Ол эрээри сыратын, күүһүн – кэскилгэ, кэлэргэ анаабат, өйө-санаата, майгыта-сигилитэ тиэрэ эргииргэ киирэн, буомуруу, түҥнэстии, эмэҕирии оборчотугар ылларбыт – чиччигирии кэриҥнэммит киһи.
Куонааннаах Силээхтэ Сэмэн “үлэлээн олоруу”, “үлэлээн дьон тэҥэ буолуу” диэн өйдөбүллэрэ суох – күннээҕинэн күлүмнээн олоруу өйүн өрө туппут дьон. Силээхтэ Сэмэн — төрүкү сүүлүк олоҕу тутуспут, үлэни бэйэҕэ хамначчыттааһын курдук өйдүүр, тус олохторун да туохха да уурбат, чэпчэкитик, албынынан-түөкэйинэн тугу эмит көтүтэн ылыыны олох сыала оҥостубут дьон араҥатын ынырык дьүһүлгэнэ. Бырдаахап эмиэ кинилэр тииптэрэ буолара, албынныыртан-түөкэйдииртэн тэйбэтэҕэ «үчүгэйдик олорор сахха киһи арааһы оҥорор буолара” диэн этиититтэн көстөр.
Дьоҥҥо-сэргэҕэ сыһыан киһилии сиэрдээх мээрэйэ ханнык да уобараска көстүбэт, тиэрэ эргиир идэмэрдээх көстүүлэрэ, алдьатыылаах сыһыаннар ойууланаллар, ким да кими да харыстыыр, өрө тардар тыла-өһө, майгыта иһиллибэт. Сытыйбыт уопсастыба! Куонаан байар эрэ туһуттан Бырдаахап кыыһын тутуһар. Марыынаны – харчы, мал-сал эрэ курдук көрөр. Силээхтэ Сэмэн түгэнинэн туһанан, Куонаанынан сирэйдэнэн, чэпчэки баайга, үпкэ-харчыга тиксэр сыаллаах, дьон олоҕо алдьанарыгар наадыйбат. Бу икки бэрсэнээс икки ардыгар ханнык да доҕордуу сыһыан, көмөлөсүһүү күүһэ көстүбэт. Хата, Силээхтэ Сэмэн сымыйанан, Куонааны элэк гынан, тиэрэни тэптэрэн, «Киһи хорсуна эбиккин …” диир. “Саата бэрт буолсу… кыыһы сатаан албыннаабатахпытына..” диэн этиитэ кэмиэдьийэ муҥутуур кылаана, күлүүһэ.
Бэрсэнээстэр бары да бэйэ-бэйэлэрин киһилии санаспаттара – бэйэ-бэйэлэрин дьон истибэтигэр ыарахан тылларынан хоһуойдаан, “Силээхтэ күтүр”, “Күтүр өстөөх илэ бэйэтинэн иһэр”, “Сымаһыт Бырдах уола”, «Эмээхсиним күтүр өстөөх”, о.д.а ааттыылларыттан көстөр. Бу — социум эргимтэтин эйгэтэ – барыта тиэрэ сүргүөхтээҕин туоһулуур, биир да киһилии соҕус сиэрдээх сыһыан көстүбэт.
Олох туллар тутаахтарын көстүүлэрэ хайдах бэриллибитий? Бу эргимтэҕэ, олох күүһүн, дьон олоҕун тупсарар, тускулуур аналлаах чыыннаах-хааннаах уобарастарынан аҕабыыт уонна Дьарааһын атыыһыт буолаллар. Киһини абырыы кэлбит баачыка өйө-санаата барыта – хайдах эмит дьонтон туһаммыт, тугу эрэ ылбыт, арыгы испит киһи диэн – атын санаа суох. Эмиэ олоҕу оҥорор күүстэн олоҕу алдьатар күүскэ кубулуйбут. Онтон Дьарааһын атыыһыт дьыала ис дьиҥин билэрэ чахчы да, ону түөргүлэһэр, кырдьыгы, киһилиини быһаарсар, туруорсар санаата-ыыра суох. Хата, ханан эмит, туох эмит барыс тахсаарай диэн кэтэһэ сылдьар курдук, ол толору сэрэйиллэр. Дьарааһын сутуругун чочоҥното-чочоҥното, «Сэмэн, бу баар эйиэхэ куһаҕан тыын!” диэн күлэ-күлэ этиитэ элбэҕи кэпсиир. Дьэ, итинник, эргиччи сытыйбыт олох, уопсастыба. Кэмиэдьийэни Н.Д. Неустроев «Дьон бары күлсэллэр” диэнинэн түмүктүүр, бу дириҥ силистээх этии. Бары билэллэр, сэрэйэллэр, ол эрээри тиэрэ эргиир күннүүр, күөнэхтиир…
Санаа туймуулара:
Бу күн сиригэр 34 сыл эрэ күлүм гынан олорон ааспыт эдэркээн киһи олоҕу мындырдаан, ырытан, тиэрэ эргиир, кэмэлдьи күөнтээһинэ — олох тыын, сүрүннүүр ис күүһүн буоратарын, киһини дьиҥ киһилии майгы, сиэр суолуттан муннаран, күдээринэ күүгэн күннээҕи күлүм көрүнньүгэ оҥорорун бэрт итэҕэтиилээхтик “Куһаҕан тыын” кэмиэдьийэтигэр ойуулаан, ылынар киһи ылынарын, өйдүүр киһи өйдүүрүн курдук чаҕылхай уобарастарынан сиһилээн көрдөрбүт.
Н.Д. Неустроев олоҕу сүрүннүүр мөккүөрдэри ураты, киһи хараҕар көстөн кэлэр уобарастары ойуулааһынынан ситиспит, ол күн бүгүнүгэр диэри тыыннаах, баар уобарастар. Кэмиэдьийэ киһини күллэрэр, толкуйдатар күүһэ — ойууланар быһыы-майгы олох кырдьыгын арыйарыгар. Күлэ олорон, арыт, бэйэҕин да күлэ олороргун билбэккэ хаалыаххын сөп курдук. Ойууланар быһыы-майгы, ис дьиҥэр – түҥнэстии, олох алдьаныыта, ыһыллыы, иэдэйии, өрүһүлтэтэ суох сыыртан сууллуу. Тиэрэ эргииртэн, быһыы-майгы, сиэр, суобас сатарыйыытыттан өрүһүнэр, киһи буолар суолу көрдүөххэ, олоҕу оҥорор, дьоҥҥо-сэргэҕэ туһалыыр суолу солонуохха диир ээ Николай Денисович Неустроев.
