Саха тылыгар өл, өлүү уонна өллөй диэн бэрт дьикти суолталаах уонна төрүттээх тыллар бааллар. Суолталарын тэҥнээн көрдөххө, майгыннаһар өрүттээхтэр. Ол онтон этимологиятын көрдөөн буларга мунаах боппуруостар үөскүүллэр. Ону быһааран көрүөххэ.
Э.К. Пекарскай тылдьытыгар өл диэн тыл 2 суолталаах: 1) ӨЛ [ср. монг. өл пища, жизненные припасы] Первая степень насыщения; насыщение; өл хаппыт, өл хабан баран барда он утолил (слегка) голод, он заморил червяка (=өл ылла); өлө мөлтүөбэт не скоро проголадывается (о коне); өлө суох очень голодный, не сытый (скотина); 2) ӨЛ Часть карасьих внутренностей, кашица, которая, по мнению якутов, очень вкусна; тыаҕа биир оҕонньор собо өлүн сии олорор үһү (заг.) в лесу один старик, говорят, ест карасью кашицу (бурундук ест бруснику) [5]. Көстөрүн курдук, бастакы өл монголизм дэммит. Монгуоллуу өл (пища) [4] диэн тыл түүрдүү аш, ас (пища) диэн тыл когната буолар [1]. Иккис өл суолтата эмиэ аска чугас курдук, ол гынан, этимологията ыйыллыбатах.
Өлүү диэн тылы бу тылдьыкка түүр тылларын кытта ситимнээбиттэр: ӨЛҮҮ [ср. өллөй, каз. өлөш часть, пай] = үлүү. 1) Часть, доля, пай; часть, доля кому-либо принадлежащая или присвоенная; чьё-либо достояние (наследие); часть чего бы то ни было, подлежащего разделу (напр. часть добытой общей работой рыбы), надел (по отношению к земле; ср. өлбүгэ); даҕыыр (доҕуур) өлүү добавочная доля (надел). 2) Участь, жребий.
Салгыы өллөй диэн бу иннинээҕи тылларга тэҥнэммит: ӨЛЛӨЙ [ср. өл, өлүү] доля, удел, часть. Бастакы өл монгуолтан киирбитин учуоттаатахха, манна ааптар иккис өлгө сигэммит. Ол аата, бу тыллары (2 өл, өлүү, өллөй) тюркизм диэбит. Ол эрээри иккис өл аска сыһыаннаах буоларын иһин, чопчу тюркизм диир кыах суох.
Аны бу тыллар Саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьытыгар киирбит суолталарын уонна төрдүн-ууһун тэҥниибит. ӨЛ — Собо иһигэр, оһоҕоһун быыһыгар баар кытархайдыҥы болоорхой өҥнөөх убаҕас маасса (бустаҕына хойдор уонна бороҥ өҥнөнөр). // Ханнык баҕарар өрүс балыгын сиэниллибэт иһэ-үөһэ, оһоҕоһо [2]. Бу суолта Пекарскай иккис өлүн суолтатыгар сөп түбэһэр. Оттон бастакыта бу тылдьыкка киирбэтэх эбит.
Өлүү диэн тыл быһаарыыта уонна этимологията эмиэ Пекарскай тылдьытыгар курдук ыйыллыбыт: ӨЛҮҮ — Түҥэтиигэ кимиэхэ, туохха эмэ тиксэр туох эмэ сороҕо. Др.-тюрк. ҮЛҮГ ‘доля, часть’. Былыргы түүр тылыгар үлүг, үлги, үлүк, үлүш диэн тыллар суолталара сахалыы өлүү диэҥҥэ тэҥ. Бу тыллар үлэ (делить, распределять) туохтууртан үөскээбиттэр [3].
Оттон өллөй диэн тыл суолтата Быһаарыылаах тылдьыкка олох атыннык быһаарыллыбыт: 1) ӨЛЛӨЙ — Өлөр-хаалар суолтан быыһаа, өрүһүй; 2) ӨЛЛӨЙ — Быыһыыр-абырыыр, өрүһүйэр күүс, өрүһүлтэ, көмүскэл. Манна бу тыл туохтуур уонна аат тыл суолталаах. Быыһаа, быыһал диэн тыллар синонимнара буолар эбит. Пекарскай өллөйүн кытта этимологическай сибээһэ биллибэт. Семантиката кэлин уларыйбыт буолуон сөп.
Инньэ гынан, өл диэн тус-туһунан суолталаах уонна этимологиялаах тыллар урут баар буола сылдьыбыттарын Пекарскай тылдьыта туоһулуур. Оттон бу тыл өлүү, өллөй диэннэри кытта суолтатынан уонна төрдүнэн ыкса ситимнээҕэ тэҥнээн көрбүппүтүттэн тахсан кэллэ. Былыргы түүрдүү үлэ туохтууртан үлүг аат тыл үөскээбит. Пекарскай тылдьытыгар өлүү диэн тыл үлүү диэн вариациялаах. Ол аата, былыргы пуормата үлүү диэн эбит буоллаҕына, кэлин [ү] дорҕоон [ө] дорҕооҥҥо кубулуйбут. Былыргы түүрдүү үлүг кэлиҥҥи [г] дорҕооно түһэн [ү] дорҕоон уһаабыт. Оттон өл диэн тылы Пекарскай түүр тылын кытта ситимниир, ол да буоллар, суолтата монгуоллуу өл (пища) диэҥҥэ чугас, итини саарбахтыахха сөп. Өллөй диэн тыл суолтата урут өлүүнү кытта майгыннаһар эбит буоллаҕына, билиҥҥи тылдьыкка уларыйбыта көстөр. Билиҥҥи өллөй өлгө да, өлүүгэ да сыһыана чуолкай биллибэт. Онон өлүү уонна өллөй (урукку суолтатыгар) эрэ чопчу этимологиялыы сибээстээхтэр, оттон атыттара салгыы чинчийиини эрэйэллэр.
Источниктар:
- rinet.ru
- Большой толковый словарь якутского языка = Саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьыта: в 15 т. Т. VII: (Буквы Нь, О, Ө, П) / Под ред. П.А. Слепцова. — Новосибирск: Наука, 2010. — 519 с.
- Древнетюркский словарь. – Издательство “Наука” ленинградское отделение. – Ленинград, 1969.
- Кручкин, Ю. Большой современный русско-монгольский – монгольско-русский словарь = Орос-монгол – монгол-орос орчин үеийн хэлний дэлгэрэнгүй толь бичиг / Ю. Кручкин. – М.: АСТ: Восток – Запад, 2006. – 921, [7] с.
- Пекарский Э.К. Словарь якутского языка. Т. II. Ленинград, 1959.
