Номохторго киирбит, ытык өбүгэбит олорон ааспыт сирэ, Зашиверскай куорат, XVII-XVIII үйэлэргэ Илин Сибиир үрдүнэн аар-саарга аатыран, хас да хотугу улууһу холбуур, кэлэр-барар суолларын туллайар тутааҕа, килбэйэр киинэ буолан, бэйэтин кэмигэр дьон-сэргэ тоҕуоруһар, түмсэн аараан ааһар түһүлгэтэ хотугу ирбэт кыраайбыт хатыламмат айылҕатын ураты көстүүтэ буолан дьон-сэргэ өйүгэр-санаатыгар дириҥник иҥмитэ.
Бу куорат туһунан кэнники күннэргэ тапталлаах “Индигир уоттара” хаһыаппытыгар балачча сырдатылынна. Төрөөбүт кыраайы үөрэтиигэ историческай да, уос-айах кэпсээнигэр киирбит сымыйа-кырдьык чахчылары билбэхтэһэр дьон ыстатыйаларыгар тохтообокко, бэйэм көрүүлэрбин, тус санаабын күндү ааҕааччыларбар, миигиттэн бэрт элбэҕи эрэйэр үөлээннээхтэрбэр тиэрдэбин.
Мин бу дьыл атырдьах ыйын 19-22 күннэригэр Зашиверскай куорат төрүттэммитэ 380 сылын бэлиэтиир республика таһымнаах дьаһалларга олоҕуран миэстэтигэр ыытыллыбыт бары тэрээһиннэргэ кытынным. Зашиверскай куорат турбут миэстэтигэр сылдьан, илэ харахпынан көрөн кэллим.
Төһө да тулабытыгар быйылгы бэйэлээх ойуур баһаардара турдаллар, күн күдэрик быыһыттан кылайа ойон тахсыыта, болдьохтоох чааспытыгар, кураан кэмҥэ дьаралаабыт, ааспыт халаан содулуттан өрүс тааһынан кыстаммыт чэйдээх кумах кытыл устун массыына көлөнөн эрийэ-буруйа айаннатан начаас элээрдэн тиийдибит. Аргыстарым мотуордарга олорон биир-биир барыталаан хааллылар. Индигир өрүс Балаанса диэн хомотуттан Тирэхтээххэ түһэн, күүстээх омук мотуора бөтө-бөтө, умуллан хаала-хаала, тохтоон эрдинэ тахса-тахса, эҕирийиэх иннинэ элээрдэн, айаннатан истибит. Бириэмэ ахсым ат тэһииниттэн тардыһан, ыҥыырыгар нэһиилэ хатанан, түһүмээри өрүһүнэн, өрүтэ өгдөҥөлүү үөмэхтэһэр долгуҥҥа олорсон истим. Хаастаах тумсунан, Сүүрүктээх сүнньүнэн, Ытык Кэлээдьин ыксатынан, Кыыстарабыс үрэҕинэн, Үүттээх Таас аттынан, Гаад Бодул (Аҥаар атах) Догдо сиһинэн, Дал Тумсунан, Арҕаа Таас систэрин ыксатынан, Хайыр Таас кытыытынан, Кыҥырайдаах (арҕас, томтор сиргэ үүммүт чараас тыа) буор буодьутунан, хатыласпыт сис хайалар быыстарынан Хара таастар диэки анньынан кэбистибит. Индигир өрүс орто сүнньүнэн 160 км (16 биэрэстэ – көс) ыраах сиргэ, урукку кэмнэргэ совхоз таһаҕаһын тиэммит массыына көлөлөр түүн-күнүс сырыырҕаабыт аҕай сирдэринэн суоппар бэртэрэ 12 чааһынан, сатыы киһи сырата-сылбата быстан тиийэр сиригэр, 5 чаас холобурдаах айаннатан сикситэн, кылыбырайа устар ып-ыраас уутугар үрдүбүтүттэн улуутумсуйбуттуу өҥөйөн турар үрдүк чыпчаал очуостаах, хатталаспыт систэрдээх Дьааҥы-Индигир дьапталҕа тааһыгар, Кириэс Тааска, бытархай таас быыстарайдаах кумах биэрэккэ тиксэн-тиийэн кэллибит. Маҥнайгы күн айан ороскуотугар ананан, сири-дойдуну көрө таарыйа, ким балыктыыр, ким дьаарбайар, сарсыҥҥы күн 22-с сарсыардатын, атырдьах ыйын биир бэлиэ түгэнин, Арассыйа былааҕын күнүн бэлиэтээн ааһаары, эр бэртэрэ чугас, уҥуор кытылга анньыллан турар уһуктаах чочумааска тахсан, түгэнинэн туһанан, хаартыскаҕа үйэтитэн, Арассыйа, Саха сирин былаахтарын дьэрэлитэ, тэлимнэтэ оонньооттулар.
Көмүс күһүн дуйдаабыт хатыҥ чараҥ быыстардаах, айылҕам маанылаабыт уу-чуумпу нууралыгар бигэтэн, ичигэс, хойуу көй салгыннаах түлэй бараан түүммэр утуйбакка сытаммын хайалаах кыраайым киэргэлэ буолбут Зашиверскай куоратым туһунан саныы сытан, хайалары, адаар таастары ымсыыра көрбүччэ, бу сырыыбын чопчулуур “Черскэй сис хайатыгар” диэн биһиги Муомабытын хомоҕой хоһоонугар, уран тылыгар хоһуйан хаалларбыт олохтоох ааптарбыт, Муома улууһун Орто Дойдутуттан төрүттээх, Догдо-Чыбааҕылаах нэһилиэгиттэн силистээх-мутуктаах, “Туругурдуу” холкуос отчут-масчыт киһитэ (ити барыта биир тоҕой, биир сир ааттара), Корякин Дмитрий Иванович-Иван Индигииркэп хоһоонунан холобурдаан ааһыым.
Черскэй сис хайатыгар Корякин Д.И.- Иван Индигииркэп хоһооно
Черскэйим сиһигэр
Сайыннары хаар сытар.
Кини үрдүк чыычаалыттан
Былыт өрүү арахсыбат.
Силлиэ, буурҕа кэмигэр
Аарыма хайа иҥиэттэр.
Тыыннаах курдук ыар, нүһэр
Уорастыйбыт көрүҥнэнэр.
Хаһан модун бусхаат ааһан,
Күнүм көрөн кэлиитигэр
Үүт-туман суорҕанын аһан
Улуу очуос сэргэсийэр.
Аттынан аттаах, сатыы
Айан дьоно аастаҕына,
Черскэйим, сайыспыттыы
Батыһа көрөр курдуккун.
Ол да буоллар иннигэр баар
Кистэл баайын мэлдьэһэрдии
Дьапталлыбыт хайыр таастар
Дьиппиниһэн сыталлар.
Олох сайдар сокуонунан
Сүппүт да көстөр кэмэ буолла.
Эн да күлүмүрдэс көмүскүнэн
Норуот туһанар чааһа туолла.
Түксү, уурай, Ытык хайам,
Уордайбытыы иҥиэттимэ.
Көмүллэн сытар кур баайыҥ
Геолог илиитигэр киирдэ.
Ити курдук бу күннэргэ иирбэ-таарба санааларбын чопчулаан, историяҕа дириҥник да киирбэтэрбин, бу Зашиверскай куорат дьикти-дьиибэ дьылҕатын, историческай да, үһүйээн-номох аҥаардаах да кэпсэллэрин истэн, ааспытын ахтан, толкуйун тобулар мучумааныгар сырыттым. Урут уос кэпсээнинэн истибит куоратым сүдү суолтатын аныгы киһи аныгы хараҕынан, аныгылыы толкуйунан тоҕо бу эмискэ хараҕын далыгар киллэрэн, анаан ааттаан, бу куорат төрүттэммитэ 380 сылыгар хат таһаарда, бу куорат, чэчирии сайдыы суолунан барыан сөптөөх дуо диэн тобулу хаста, араас сураҕы-садьыгы күөрэтэн таһаарда диэн ыйытыы күөрэйэн тахсар.
Ыраата барбакка, биһиги да Муомабытын чэчирэтэр тобуллаҕас өйдөөх, чопчулаах дириҥ далай толкуйдаах, аныгы балысхан үйэбит тимир көлөһөтүгэр эргитэн, ытыгар ытыйан, симэлитэн-сикситэн ааспакка, куорат хотугу сир сайдар кэскилигэр саамай сөптөөх тосхолун торумнуур ыччат дьоммутунан киэн туттуох, айхаллыах эрэ тустаахпыт. Бу Зашиверскай куорат, бэл биһиги өбүгэлэрбит барахсаттар саргы-сатыы, ат, оҕус көлөлөрүнэн, өссө ааһа баран (били биһиги баар-суох аһатан-иитэн олорор Индигир эбэбитин ол сахтарга ааһан иһэр айанньыт ааттаабытынан, “Собачья река” дэммитинэн, сурукка-бичиккэ тиһиллибит, оччотооҕу кэмҥэ күтүр былаас, ыраахтааҕы былааһа, туругурбут кэмигэр быычыкаа (16 эрэ муунта) көмүс көстөн, Муома сирин ааттаппыт мучумаанын курдук киһи аахайбакка да ааһар чопчуламмыт чахчылара бу күннэргэ аата-ахса суох суруллунна. Дьон-киһи санаатын бутуйарын ааһан, билиҥҥи оҕо, устудьуон иилэн ылбат, хантан хааннааҕын да быһаарбат гына үлтү бутуйда дии саныыбын), аас-туор олохтоох, үөрэҕэ суох, «эбэ ыалдьарын ынчыгынан ырыҥалыыр», сүүһүн көлөһүнүн сүүһүгэр аҕаабыт, эт көхсүнэн туох да көмө-ньыма тэрилэ суох сүгэн-көтөҕөн, чочуйан, уустаан-ураннаан, бу дойдуга үүммэт модьу, суон тииттэри, үрэҕинэн өрө өксөтөн, хаарбас, мас тыынан состорон таһан аҕалан, киһи хараҕа хатанар, умсугуйа көрөр тутуута оҥорон, билиҥҥи киһи санаата тиийбэт, хараҕынан да ойуулаан көрбөт үчүгэй көстүүлээх, тупсаҕай бэйэлээх, нуучча омук уһун үйэлэр тухары мас тутуута диэн аатырдыбыт, Илин Сибииргэ баар-суох, суос-соҕотох (уникальный) Зашиверскай, ааттыын да түбэ дойдуга, чиэски сиргэ, харгылаах-харгыстаах, харгы нөҥүө түһүүлээх «за шиверы» диэн нууччалыы аатынан туругурбут, бэйэтин кэмигэр күннээн-күөнэхтээн олорон ааспыт ытык өбүгэбитигэр тиийбэппит дуо диэн санаа күөрэйэн тахсар. Бу сайдыылаах үйэбитигэр сыһыары тутан, санаабытын ууран, илиибит тиийдэҕинэ, ама дуо, тимир тиһиликтээн, көлөһөлөөн сүүрдэн, кынаттаан көтүтэн, космоска куйаардан, аатамҥа ааттатан, интэриниэккэ иҥэрэн, киэптээн-киэлилээн, тулааһыннаан-баҕаналаан, кэнчээри ыччат кэрэ кэпсээн оҥостон, мааны бу сир баар ээ диир гына чэчирэтэр кыахпыт, ама, суох буоллаҕай? Онто суох, биһиги кырыы, ыарахан суоллаах-иистээх кытыы сирбитин атын улуус сиригэр холбонон олорбут “буруйбутугар” ааппыт да ааттаммат, наар Элгэс эрэ улууһа аатыран, ол кэмҥэ атын улуус ааттаахтарын ааттаан, киммит-туохпут биллибэт гына өбүгэ дьоммут ааттарын күлүктэтэн, аныгы киһи төрүччүтүн чопчулуур чахчылара да суох курдуктар. Бу сиргэ биһиги өбүгэбит сытар ытык сирэ ээ диирбит да сорох-сороххо суох курдук. Ити биирэ. Бу дойду тыйыс айылҕата бэйэтэ бу куорат кистэлэҥин бу сабыс-саҥа арыйда. Дьиҥинэн, билиҥҥи кэмҥэ сүҥкэн суолталаах буолбутун оҕо дьоммут сонун харахтарынан көрбүттэрэ омнуолаах буолара сыыһа курдук. Урут Дьокуускайтан, араас сир уһугуттан, инньэ Русскай Устье хонноҕуттан ол бэйэлээх сис хайалары уҥуордаан, харчылаах, сатыы киһи сатыылаабыт, айан дьоно тоҕуоруспут куората бу сайдыылаах, балысхан хардыылаах үйэбитигэр сайдар-үүнэр кэскилэ суох буоллаҕа? Баар, доҕоттоор, баар!
Бу ааспыт үйэ тиһэх 90-ус сылларыгар сэбиэскэй былаас, сэбиэскэй кэм сууллар ХХ үйэ хара суоллаах сылларыгар, саамай уустук кэмҥэ бу биһиги Муомабытын иккис дойду оҥостон, олох эдэр сааһыттан бу дойду сирин-уотун, дьонун-сэргэтин сөбүлээн, ис дууһатыттан 40-ча сыл усталаах туоратыгар боростуой электрик уолтан аатырбыт “Муома” совхоз директорыгар, улуус баһылыгар тиийэ үүнэн, аар-саарга Муомабыт сирин аатырдан-сураҕырдан, чэчирэтэн олордубут, “муомалар улахан уоллара дуо” диэн кыралыын-улаханныын киэн тутта ааттыыр, ХХ үйэ биир бөдөҥ салайааччыта, республикаҕа тиийэ биллибит биһиги Муомабытын салайан үүнэр суолга сирдээбит, Муома сиригэр үлэлээн-олорон ааспыт хас биирдии салайааччы дьоммут тумус туттар киһилэрэ Семен Павлович Сукуев аатын киэн тутта, махтана ахтабын. Кини дии аан бастакынан аан аһан, тыл киллэрэн, бу сир сайдар кэскилин түстэспит саха саарына, сахалар киэн туттар баһылыкпыт, бастакы президеммит Николаев М.Е. ахтыытыттан аҕыйах тылы анаан-минээн “минньигэс тыл бэлиэ” диэммин эһиэхэ тиэрдэбин холобур кэриэтэ. Бу сайдар-үүнэр кэскиллээх ытык сирбитигэр, Муомабытыгар, саҥа торумунан саргы санаанан салайтарар аныгы үйэ салайааччыларыгар утары уунабын – Россия бу кэлин аан дойдуга биллэр академикпыт, киһи аймаҕы, айылҕаны харыстаан көмүскүүр концепция автора Никита Николаевич Моисеев маннык этэн турар: “Даже в пору смутного времени, в XVII веке, ситуация не была более сложной. И если следовать нынешнему ходу событий, которые мы наблюдаем сегодня, то народ наш, нашу страну может ожидать только дальнейшая деградация (ыһыллыы-тоҕуллуу)” диэн ол уустук кэм чахчытын тиэрдэн туран холобурдуур. Кини Семен Павлович үлэлээн ааспыт кэмин, кини салайар улууһун үрдэллэрин, чыпчаалын, дьон-сэргэ үлэлээн-үрүлүйэн бу Семен Павлович кэмигэр Муома сирэ муҥутуу сайдыыбыт (ол кэм ирдэбилинэн), дьон-киһи да олоҕо тупсубут кэмнэринэн ааттыыр. Манна Семен Павлович “… кэми-кэрдиини утарбыт курдук була-тала сатаан үлэлээбиттэрэ эрэйгэ бэриммэт сүдү күүс эбит. Ол курдук, Муома, Абый, Аллайыаха улуустарын сайыннарарга аналлаах “Индигирка” диэн экономическай зона тэриллибитэ. Муомаҕа көмүс хостуур “Муома” уонна “Хоту” диэн артыаллар үлэлииллэр. 1999 сыллаахха Индигир өрүс кытылыгар олорор улуустары чоҕунан хааччыйыахтаах “Муома-чох” диэн САО тэриллибитэ. Халыма-Индигир олохтоохторо суола-ииһэ суох эрэйдэнэллэриттэн, кыһыҥҥы кэмҥэ чэпчэтиэххэ диэн “Дороги Индигирки” АК үлэлиир. Сэмэн Муоматын сүрүн баайын – табалары болҕомто киинигэр тутар. Муома балыксыттара, булчуттара да Сэмэннэрин сирбэттэр. Улуус баһылыга, республика патриота Сэмэн улууһун араас кэрэ көстүүлэрин кэлин дьоҥҥо көрдөрөн, эбии үп-харчы киллэрэр ситимин тэрийэр улахан баҕалааҕа. Билигин дьайбат вулкан онно (Балаҕан Таас), сайынын да ирбэт тоҥ халҕаһа муус (глетчер), 90 биэрэстэ усталаах, маршрута ыараханынан дойдуга биллибит харгылаах үрэх (Индигир), үрдүк хайа очуостара – барылара даҕаны, кэмэ кэллэҕинэ, сырыылаах сылдьар, баҕалаах туруулаһар эйгэлэрэ буолуохтара. Аныгы кэмҥэ республика бигэ туруктаах буоларыгар үлэтин түмүгэ көстүүтүнэн кылаатын киллэрбитин иһин махтанан туран бэлиэтиибин, сахалар биир биллэр-көстөр киһибит диэн сыаналыыбын. Кэнэҕэски эдэр салайааччылар Семен Павлович олоҕуттан холобур ыланнар, республикаларын туһугар күүстэрин-күдэхтэрин кэрэйбэккэ, өйдөрүн-санааларын куруук чочуйан, туруулаһан үлэлиэхтэрэ диэн эрэнэбин.
Бу Зашиверскай куорат үйэтитиллэригэр быһаччы кыттыбыт түгэнин ахтан ааһар тоҕоостоох. “Одним из значимых вкладов в жизнь нашего района было его решение восстановить историческую память нашего края о городе Зашиверске. Насколько пагубны и разрушительны для народа, особенно для нынешнего поколения беспринципность и распущенность, “духовный вакуум”, выражаясь его словами, который вытягивает все негативное, заполнившее нашу жизнь… Когда встал вопрос о возвращении вновь возродившемуся приходу здания церкви (1851 г.), совместный сплав по Индигирке и детановка памятника часовни (в 2000 году) от Рождества Христова на месте бывшей Спасо-Зашиверской церкви явилось логическим завершением его служения момской земле… Лишь вклад, внесенный в дело духовно-нравственного воспитания, оздоровления нации, останется в благодарной памяти будущих поколений на века” (“Светлой памяти”, воспоминание о Сукуеве С.П. отца-иерея Момской Николаевской церкви Райкова Евгения Борисовича). Ити да курдук Семен Павловиһы өйдүүр-саныыр үөлээннээхтэрэ, доҕотторо, бииргэ үлэлээн ааспыт дьоно, эргиччи талааннаах салайааччы, киһи быһыытынан көнө-судургу майгытын, ис дууһатыттан дьоҥҥо көмөҕө кэлэр үтүө, кэрэ, сырдык ыратын ахтан ааһаллар, дьиҥ-чахчы хоту дойду хоһуунун быһыытынан сыаналыыллар.
(Салгыыта бэчээттэниэ).
Ааптар: АЙЫЛГЫ, http://ulus.media
