Ааспыт нэдиэлэҕэ Өймөкөөн улууһун уопсастыбаннаһа Норуот сомоҕолоһуутун күнүн көрсө уонна Үтүө санаа сылынан ыаллыы сытар Магадан уобалаһыгар сырытта. Онно олорор төрүт олохтоох омуктары кытта сибээс олохтоон кэллэ, этнокултуурунай экспедиция тэрийдэ.
Өймөкөөҥҥө ыаллыы Магадан уобалаһыгар экспедицияны тэрийии туһунан идиэйэни улуустааҕы Олоҥхо ассоциациятын түмсүүтэ көтөхпүтэ. Бу бырайыак олоххо киириитигэр Томтордооҕу кыраайы үөрэтэр мусуой (дириэктэр Р.Т. Дягилева) уонна Култуура управлениета үгүс үлэни ыытта. Ол туһунан Култуура управлениетын начаалынньыга Аксинья Сивцева:
— 1931 сыллаахха 1-кы Бороҕон нэһилиэгин 80 хаһаайыстыбалаах сахалар түөлбэлээн олорор сирдэрэ саҥа тэриллибит Магадан уобалаһыгар бэриллибитэ. 1980 сылга диэри манна төһө даҕаны сахалыы тыллаах хаһыаттар тахсыбатахтарын, араадьыйанан сахалыы саҥа иһиллибэтэҕин үрдүнэн, Томтор – Кадыкчаан хайысханан суол сабыллыар диэри, олохтоохтор син сахалыы саҥараллар этэ. 2013 сыллаахха Өймөкөөн улууһугар ыытыллыбыт ыччат өрөспүүбүлүкэтээҕи ыһыаҕар улуус дьаһалтатын көҕүлээһининэн Сеймчан олохтоохторо ыҥырыллыбыттара. Ыһыахха сахалыы дьүһүннээх эрээри, биир да төрөөбүт тылларын билбэт ырааҕынан аймахтарбыт кэлэн барбыттара, — диэн иһитиннэрдэ.
Урукку сылларга Среднеканскай оройуоҥҥа тыа хаһаайыстыбатынан утумнаахтык дьарыктаналлара, сүөһү иитиитэ сайдан турар кэмэ этэ. Оройуон табатын ахсаана 700 төбөҕө тиийэрэ, дэлэйдик бултууллара уонна балыктыыллара. Хомойуох иһин, билигин манна үгэскэ кубулуйбут дьарыктарын сүтэрэн тураллар, оттон Якутское диэн сэлиэнньэҕэ ким даҕаны олорбот.
Өймөкөөнтөн төрүттээх Магадан сахалара билигин оройуон киинигэр олохсуйбуттар, төрөөбүт тылларын билэр аҕа саастаах көлүөнэ номнуо олохтон барбыт. Оройуоҥҥа 2500 киһи олороруттан 300-һэ төрүт олохтоох норуоттар бэрэстэбиитэллэрэ: сахалар, эбээннэр, юкагирдар. Сеймчаҥҥа Өймөкөөн дэлэгээссийэтин Среднеканскай оройуон дьаһалтатын аҕыйах ахсааннаах норуоттарын салаатын исписэлииһэ Ирина Мельникова уонна Култуура управлениетын начаалынньыга Наталья Родкина көрсүбүттэр. Ирина Дмитриевна Тыгын сириттэн төрүттээх Гермогеновтар сыдьааннара эбит.
Среднеканскай оройуон баһылыгын Александр Талановы кытта көрсүһүүгэ кэлэр сыл бэс ыйын саҥатыгар Сеймчан бөһүөлэгэр “Өймөкөөн улууһа (оройуона)” МТ дьаһалтатын өйөбүлүнэн ыһыах ыһарга быһаарылынна.
Бөһүөлэк библиотекатын иһинэн үлэлиир “Олох” кулуупка сотору-сотору бэйэлэрин аборигеннарбыт дэнэр төрүт олохтоохтор көрсүһүүлэри оҥороллор. Экспедиция чэрчитинэн кинилэри кытта көрсүһүү тэрилиннэ.
Сеймчаны кытта Өймөкөөн улууһун репрессия ыар сыллара, Дальстрой, ГУЛАГ лааҕырдара, Аляска-Сибиир салгын трассата сибээстииллэр. Оччолорго “Өймөкөөн” авиаплощадка “Сеймчан” авиапорт спутнига эбит. Аҕа дойду сэриитигэр Өймөкөөн улууһуттан сэриигэ ыҥырыллыбатахтар, онтон Сеймчантан төрүт олохтоох норуоттар ыҥырыллыбыттар эбит.
Кыраайы үөрэтээччи, Өймөкөөн улууһун Бочуоттаах олохтооҕо, СӨ норуоттарын төрдүн-ууһун тэрийээччи Тамара Васильева уобалас уруулуу сибээстэрин уонна сахалар генеологияларын үөрэтиинэн дьарыктанар. Магадан уобалаһыгар тарҕаммыт Аммосовтар, Гермогеновтар, Слепцовтар, Сивцевтар, Протопоповтар, Винокуровтар диэн араспаанньалаах дьон Өймөкөөҥҥө эмиэ олороллор. Төрүччүнү үөрэтии үлэтэ Сеймчаҥҥа эрэ буолбакка, уобалас атын нэһилиэнньэлээх пууннарыгар эмиэ ыытыллыаҕа. Оттон Өймөкөөн олохтоохторо төрүччү тиитигэр сорох лабаалара тиийбэттэрин ситэрэн биэрэр кыахтаннылар.
— Былааммытын кыратык уларытан, биһиги аны Стекольнай бөһүөлэккэ ыалдьыттаатыбыт. Онтон Магадан куоратыгар сырыттыбыт. Экспедиция кэмигэр сахалыы ырыа-тойук дьиэрэйдэ, хомус дьүрүһүйэр тыаһа иһилиннэ, тоҥолох тоҥолохтон ылсыһан оһуохайдаан унаарыттыбыт. Магадан эдэр олохтоохторо тымныы араҥаччыта Чысхааны кытта көрсүһүүлэрэ кинилэргэ улахан үөрүүнэн буолла. Сордоҥноох нэһилиэгин уран тарбахтаах далбар хотуттарын оҥоһуктара интэриэһи тарта, кинилэр тэлгэппит быыстапкаларын сэҥээрээччи үгүс буолла, — диир экспедицияны салайбыт Аксинья Сивцева. — Саха төрүт култууратын илдьэ сылдьааччы кэргэннии Ульяна уонна Филипп Захаровтар дэгиттэр талааннарынан олохтоохтор куттарын туттулар. Елена Степанова кыыһа Магадан куоратыгар олохсуйбут буолан, биһиги дэлэгээссийэбитин арыаллаан, куорат кэрэ-бэлиэ миэстэлэригэр сырытыннарда.
Этнокултуурунай экспедиция састаабыгар киирбит дьон төрүт тылларын сүтэрбит дьоҥҥо норуот быһыытынан киэн туттуулара үөскүүрүгэр олук уурдулар. Магадан уобалаһыгар сылдьан кыраайы үөрэтэр мусуойга Кулаковскайдар дьиэ кэргэннэриттэн Өксөкүлээх Өлөксөй “Сеймчанские дневники” диэн кинигэтин туттарбыттар, улуустан суруйааччы олоҕун сырдатар истиэндэ бэлэх ууммуттар. Маны таһынан эдэр кыраайы үөрэтээччи Спиридон Слепцов кинигэлэрин мусуойга бэлэхтээбиттэр. Мантан салгыы ситим олохтонон, сибээс бөҕөргөөн иһиэҕэ.
Ааптар: Любовь Кривошапкина
