Сочига Ыччаттар уонна устудьуоннар Аан дойдутааҕы ХIХ фестиваллара саҕаланара олох аҕыйах хонук хаалла. Миигин, ыччат сааспыттан быдан ааспыт киһини, бу событие тоҕо долгутар? 1985 сыллаахха эмиэ биһиги дойдубутугар — Москваҕа -ыытыллыбыт ХII фестивалы санаан кэлэбин.
Ол кэмнэрдээҕи эрчимнээх эдэр сааспар өрөспүүбүлүкэ ыччатын “Эдэр коммунист” хаһыатыгар комсомольскай олох отделын салайан, үлэ үөһүгэр сылдьабыт. Фестивалы сырдатыыга, быһыыта, олох, сыл инниттэн бэлэмнэммиппит. Анал рубрика аһан, 1957 сыллааҕы Москватааҕы аан бастакы Ыччаттар аан дойдутааҕы фестивалларыгар Саха сириттэн делегаттары булан сиһилии сырдатыы – билигин санаатахха, олус интэриэһинэй, өрө күүрүүлээх да кэмнэр этилэр. Комсомол обкомун иилээн-саҕалаан ыытыытынан, “Төгүрүк остуол”-лар, кэмпириэнсийэлэр, араас быыстапкалар, куонкурустар, кэнсиэртэр, көлүөнэлэр көрсүһүүлэрэ… өрөспүүбүлүкэни биир гына буолуталыыллара. Тус бэйэм, саха норуодунай поэта, биһиги “Эдэр коммунист” хаһыаппытыгар сүрүн эрэдээктэринэн үлэлээбит, кэрэ киһи, 1957 сыллааҕы Москватааҕы фестиваль дэлэгээтэ Савва Иванович Тарасовтыын кэпсэппиппин хаһан даҕаны умнуом суоҕа. Аны туран, биһиэхэ, “эдэрдэргэ…” бу событие хас да бүк үөрүүлээх буолан таҕыста – куонкурус бөҕөтүн ааһан, биһиги коллегабыт, суруналыыс Иван Ушницкай Москватааҕы Ыччаттар ХII фестивалларын сырдата барар буолла.
Билигин СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, “Киин куорат” хаһыат эрэдээктэрэ, Россия уонна Саха сирин Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, СӨ Үрдүкү Сүбэтин историческай ХII ыҥырыылаах дьокутаата, табаарыһым, биир идэлээҕим, Москватааҕы, Афинытааҕы, Атлантатааҕы, Пекиннээҕи Олимпиадалары сырдаппыт спортивнай суруналыыс, Москватааҕы ХII Ыччаттар аан дойдутааҕы фестивалларын кыттыылааҕа, Пхеньяннааҕы ХIII Ыччаттар аан дойдутааҕы фестивалларын дэлэгээтэ Иван Петрович Ушницкай – ол өрөгөйдөөх кэмнэр туоһулара, биллэн турар, бу күннэргэ, фестиваль умнуллубат чаҕылхай түгэннэриттэн ахтара-саныыра, ама, кэмнээх буолуо дуо?!…
Бүгүн, кини миэхэ кэпсээбититтэн быһа тардан, ааҕааччыларбытыгар билиһиннэриэхпин баҕарабын.
Кириэмилгэ — “Кыталык” көстүүмүн кэтэн…
1985 сыллаахха буолбут ХII -с Москватааҕы фестивалга суруналыыс быһыытынан сылдьыбытым. Саха сирин улахан делегациятыгар бэчээт эйгэтиттэн, оччолорго комсомол обкомугар үлэлиир Наталья Харлампьева уонна виртуоз-хомусчут Анатолий Гоголев баалларын өйдүүбүн. Фестиваль туһунан матырыйаал бөҕөтүн суруйбутум, “ЭК” хаһыакка бэчээттэнэн, архыып буолан хараллан, ханна эрэ сыттаҕа…
Дьэ, сүрүн тэрээһиннэртэн хайдах эмэ гынан маппатах киһи, диэн буолара. Ол курдук, арай, Кремльгэ, Съезтэр дыбарыастарыгар, фестиваль култуурунай бырагырааматын түмүктүүр Улахан кэнсиэр буолар, онно омук дойдуларыттан кэлбит суруналыыстары эрэ киллэрэллэр үһү, диэни иһиттибит. Дьэ, хайдах киирэбин диэн толкуйга түстүм. Уопсайынан даҕаны, ол иннинэ 1980 сыллаахха Москватааҕы олимпиадаҕа эмиэ суруналыыс быһыытынан тиийэн бараммын, булугас өйбүнэн туох баар үчүгэй тэрээһиннэригэр барытыгар сылдьыбытым. Онон, уопуттаах киһи, тобуллум – кэнсиэргэ кыттар аатырбыт “Кыталык” ансаамбыл саппаас көстүүмүн салайааччыларыттан Василий Винокуровтан –Кыталык Бааскаттан көҥүллэтэн, уларсан, кэтэн кэбистим. Уонна дьэ, үҥкүүһүттэри кытта үҥкүүһүт буолан, Дыбарыаска киирэн хааллым… Олус диэн үчүгэй, далааһыннаах, ССРС саамай бастыҥтан-бастыҥ артыыстара кыттыылаах кэнсиэр буолла. Онно София Ротаруттан, Иосиф Кобзонтан, Лев Лещенкоттан, Валерий Леонтьевтан, о.д.а. автограф ылбыппын билиҥҥээҥҥэ диэри кичэйэн уура сылдьабын. София Ротару өссө хаартыскатын кистээн бэлэхтээбитэ уонна: “Тсс… билигин бары саба сырсан кэлиэхтэрэ – кимиэхэ да этимэ…”, — диэбитэ.
Бу Улахан кэнсиэри “Хотугу блок” аспыта биһиэхэ олус долгутуулаах этэ: Съезтэр дыбарыастарын күлүмүрдэс кэнсиэртиир саалатын кып-кыраһыабай быыһа аһыллаатын кытта биһиги “Туундара” ырыабыт муусуката кутулла түстэ уонна – сахалар “Кыталык”, коряктар “Мэнго”, чукчалар “Эргырон” ансаамбыллара сценаҕа тахсан, үҥкүүлээн киирэн бардылар… Дьэ, чахчы кэрэ көстүү этэ диэтэҕиҥ! Хомойорум диэн баар – фотоаппарата суох киирэн хаалбыт этим…
Ким Ир Сентэн чаһы бэлэхтэппитим
— Билигин, бу Сочига Ыччаттар фестивалларыгар баран эрэр дэлэгээттэр, кэлэктииптэр тустарынан, тоҕо эрэ, биитэр бэйэм булан аахпаппын, көрбөппүн-истибэппин дуу, ол эрээри, хайдах эрэ, уу-чуумпу курдук, улаханнык интэриэһиргээбэт курдуктар… Оттон биһиги, оннооҕор олох атын, ханна эрэ ып-ыраах дойдуларга буолар фестивалларга дьэ, интэриэс бөҕөтө этибит буолбат дуо?! Дьэ, дьикти…
Пхеньяҥҥа фестивальга барыыга бэлэмнэнии бөҕөтө. Дэлэгээттэри барыбытын Москваҕа ВКШ-ҕа, Комсомол Киин Кэмитиэтин иһинэн үлэлиир Үрдүкү Комсомольскай оскуолаҕа (билигин Норуоттар икки ардыларынааҕы Ыччат института) ыҥырдылар. ССРС өрөспүүбүлүкэлэриттэн араас омук ыччаттара түмсэн, 1,5 ый устата семинарга сырыттыбыт, үөрэннибит.
Оччолорго таҥас-сап дефицит бөҕөтө буоллаҕа. Онон, “Молодежный универмаг” диэнтэн 50 бырыһыан чэпчэтиилээх араас таҥас атыыластыбыт. Итиэннэ, эбэһээтэлинэй бары биир параднай — түөһүгэр гербэлээх хара-маҥан килиэккэ бинсээк, кыһыл хаалтыс, халлаан күөҕэ бүрүүкэ, сэлээппэ (түүппүлэтигэр, наскытыгар, туруусугар-маайкатыгар тиийэ барыта биир) уонна спортивнай көстүүмнэрдээхпит.
Дьэ ол, 1989 сыллаахха Пхеньяннааҕы ХIII Ыччаттар уонна устудьуоннар аан дойдутааҕы фестивалларыттан умнуллубат түгэн элбэх. Биир маннык баар. Сэбиэскэй Сойуус политическай дэлэгээссийэтиттэн 10 киһи талылламмыт (онуспут – салайааччыбыт, Комсомол Киин Кэмитиэтин I сэкирэтээрэ Виктор Мироненко), Фестиваль уулуссатыгар анал стела аһыллыытыгар кытынныбыт. Онуоха, ааспыттааҕы ХII фестиваль хаһаайыттарын быһыытынан, биһиэхэ, ССРС дэлэгээссийэтигэр, анал стеланы сабан турар таҥаһы арыйыыга кыттар улахан чиэһи сүктэрдилэр. Миэхэ бу – хаһан даҕаны умнуллубат түгэн.
Иннигэр түһэн эттэхпинэ, фестиваль кэмигэр КНДР президенэ, генералиссимус Ким Ир Сени кытта көрсүһүүгэ сылдьар чиэстэммит дэлэгээттэр кини илиититтэн бэлэх туппуппут. Кэриэйэ туһунан кинигэлээх, сувенирдардаах уонна харыга кэтиллэр кварцевай чаһылаах суумка. Ол чаһыбын өөр да өр кэппитим.
“Чепраганы көтөхпүтүм…”
— Онно өссө биир көрүдьүөстээх түгэн – стелла аһыллыытыгар элбэх буолан биир массыынаҕа киирдибит, итэҕэйиҥ-итэҕэйимэҥ, ол гынан баран, тоҕо эрэ чуолаан мин, онно миэстэ тиийбэтэх быһыылаах – ырыаһыт Надежда Чепраганы тобукпар олордон, көтөхсөн айаннаабыппытын өйдүүбүн… Онно өссө аттыбытыгар ырыаһыт Дмитрий Хворостовскай олорбута, мин Саха сириттэн сылдьарбын истэн баран, кини аҕата Өймөкөөн лааҕырыгар төрөөбүтүн, хаһан эрэ ГУЛАГ суолунан, Өймөкөөҥҥө тиийэ сылдьыан баҕарарын туһунан санаатын эппитэ. Итинник көрсүһүүлэр буолуталаабыттара.
Култуурунай бырагыраамаҕа кыттан, гала-кэнсиэргэ биһиги хомусчуппут Петр Оготоев бэйэтин нүөмэринэн киирэн, үөрбүт, киэн туттубут санаабар, саамай улахан овацияны ылбыта. Ити эмиэ олох умнуллубат.
ССРС былааҕын күөрэччи туппутум
— Фестиваль кэмигэр хаста даҕаны, дойдум, ССРС былааҕын, ССРС диэн суруктаах плакаты тутар чиэстэммитим. Онуоха, бэйэм тас көрүҥүм да кэриэй омук курдуга эмиэ оруолламмыта буолуо дии саныыбын.
Пхеньяннааҕы (Хотугу Кэриэйэ) фестиваль курдук сүдү, кыраһыабай, дириҥ ис хоһоонноох, киэҥ хабааннаах үчүгэй тэрээһини тус бэйэм ханна да көрө иликпин. Онон, олус махтанабын миигин тэрийэн ыыппыт Комсомол Саха уобаластааҕы кэмитиэтигэр, оччолорго I сэкирэтээр Валентин Никифоров, кандидатурабын өйөөбүт дьоммор – комсомол обкомун сэкирэтээригэр Александр Мигалкиҥҥа, комсомол Уус Алданнааҕы райкомун I сэкирэтээригэр Афанасий Мигалкиҥҥа уонна эрэдээксийэбэр – “Эдэр коммунист” хаһыаппар. Оччолорго, политическай репрессиялары, история үрүҥ бээтинэлэрин суруйан, киэҥ ааҕааччыга биллэ-көстө сылдьар кэмим.
Хаһыат дьоҥҥо чахчы дьайар күүһүн, дьэ, онно үчүгэйдик билбитим!
Доҕордоһуу күүһэ
— Мин Сир шарын араас муннугар элбэх доҕоттордоохпун. Пхеньяҥҥа сылдьан казахтары кытта доҕордоспутум. Ол эбэтэр, бэйэм тылланан туран Экология киинигэр киирэн үлэлээбитим. Тоҕо? Сиртэн баайы хостоору сири алдьатыыны, сири кэбирэтиини, көмүс сууйуутугар киһи доруобуйатыгар буортулаах элеменнэри туттууну, сир анныгар дэлби тэптэриилэри бопсуу – бу туһунан суруйуулардаахпын. Делегат буоларбар ол көмөлөстөҕө. Казахстан делегациятын кытта бииргэ сылдьан, Семипалатинскай полигонтан тахсар проблемалар тустарынан суруйбутум. Сотору кэминэн ол полигон сабыллыбыта.
Фестивальга Российскай Федерация ыччаттара — араас омук оҕолоро бары бииргэ сылдьыбыппыт. Ол иһин, уонна уопсайынан ханна да буоллахпына, наһаа элбэх омук доҕордоохпун.
Дьиҥнээх доҕор диэн баар – саамай күндү! Ону быйыл, харахпын эчэтэн сырыттахпына, бэйэтин хараҕынан донордыырга бэлэмин биллэрбит осетин доҕорум Эдуард Гегеев эмиэ чаҕылхайдык дакаастаата.
Эдэр дэлэгээттэргэ сүбэм
Ханна да сырыттаххытына, дойдугутун хайҕааҥ. Дойдубут – ийэбит кэриэтэ! Бэйэлээх бэйэҥ дойдуҥ туһунан бөрүкүтэ суох тылы ыһыктар буоллаххына – ким эйигин ытыктыаҕай?! Оттон омук сирдэригэр дойдугутун кытта маарыннаһар өрүттэри була сатааҥ. Биһиги Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр олоробут – Россия хотугулуу-илиҥҥи саамай күүстээх форпоһа буолабыт. 72 кыраадыс тымныыны дьоруойдуу тулуйан, сүөһү-ас ииттэн, промышленноспытын, экономикабытын, култуурабытын сайыннаран, түмсүүлээхтик, иллээхтик олоробут. Онон киэн туттуохтаахпыт!
