Ил Дархан ааспыт нэдиэлэҕэ ыыппыт үлэтин сүрүн түгэннэриттэн билиһиннэрдэххэ, Айсен Николаев уонна Россия Наукатын академиятын президенэ, академик Александр Сергеев РНА Сибиирдээҕи салаатын федеральнай чинчийэр киинин (ФИЦ) институттарын, Алмаас уонна күндү металлар геологияларын институтун, Ирбэт тоҥ институтун, Медицина Саха сиринээҕи научнай киинин, СӨ Наукаларын академиятын үлэлэрин билистилэр. Тыын суолталаах боппуруостары быһаарыыга научнай институттар оруолларын уонна сайдыыларын боппуруостары дьүүллэстилэр. Айсен Николаев РФ саамай бөдөҥ субъегын сайыннарыыга академическай наука улахан оруолу ылыахтааҕын эттэ.
Кулун тутар 15 күнүгэр суһал ыстаап мунньаҕар Айсен Николаев эпидемиологическай быһыы-майгы бигэ туруктаммытын, дьаҥ туруута намтаабытын бэлиэтээн эттэ. Бу күн кини сорох хааччахтыыр миэрэлэри уһулар туһунан ыйааҕы таһаарбытын иһитиннэрдэ. Суһал ыстаабы кытта сөбүлэһиннэрэн, өрөспүүбүлүкэ, улуустар таһымнарыгар тэрэээһиннэри, форумнары, конференциялары ыытар; кулууптарга, кинотеатрдарга, театрдарга көрөөччүлэр олорор миэстэлэрин 75% толорор көҥүллэннэ. Эргиэн кииннэрэ, маҕаһыыннар дезинфекцияны нэдиэлэ ахсын бэйэлэрэ быһаарыыларынан ыытыахтарын сөп. Санитарнай ирдэбили тутуһан, пааркалар, аттракционнар үлэлиэхтэрэ. Онтон атын хааччахтыыр миэрэлэр өрөспүүбүлүкэҕэ кулун тутар 31 күнүгэр диэри тутуһуллаллар. Билиҥҥитэ түүҥҥү кулууптар, дискотекалар, караоке-саалалар, атын да аралдьытар объектар үлэлээбэттэр. 65-тэн аҕа саастаахтар уонна дьарҕа ыарыылаахтар дьиэлэригэр кулун тутар 31 күнүгэр диэри олороллор. Киин куоракка быыбар чугаһаабытынан куоластыыр учаастактарга санитарнай ыраастааһыҥҥа болҕомтону уурарга этилиннэ. Ил Дархан Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтигэр ыарахан ыарыһах уонна киһи өлүүтүн ахсаанын аччатыыга, ол инниттэн эмтээһиҥҥэ ойуччу болҕомтону туһаайары ыйда. Уопсастыбаннай сирдэргэ мааскалаах сылдьыы, социальнай арыты тутуһуу ирдэнэрин өссө төгүл санатта.
Кулун тутар 16 күнүгэр регион салайааччыта улуустар баһылыктарын кытта суһал ыстаап мунньаҕын ыытта. Ыалдьыбыт киһи ахсаанынан субъектар ортолоругар Саха сирэ 59-с миэстэҕэ сылдьар. Кулун тутар икки нэдиэлэтин устата ыалдьааччы ахсаана 42-тэн тахса илик. Айсен Николаев ыарыы кэккэ улууска ойуччу биир сиргэ буолара долгутарын эттэ. Реанимацияҕа 25 киһи сытар, ол онтон түөрдэ искусственнай аппаракка. Ити ыарыы хойутаан быһаарылларыттан тахсар, онон эрдэтинэ быһаарыыга болҕомтону уурарга эттэ. Билиҥҥитэ 55 тыһ. тахса киһи бастакы быһыыны, 34 тыһ. тахса киһи иккис быһыыны ылбыт. Саҥа партия кэллэ да, суһаллык бары улуустарынан тарҕанар. Урут аҕа саастаахтар уонна дьарҕа ыарыылаахтар ылыахтаахтар. Ол эрээри туһааннаах араҥа вакцина ыларга тиэтэйбэт, онон нэһилиэнньэ ортотугар өйдөтөр-быһаарар үлэни ыытар ордук.
Сааскы сынньалаҥ күннэринэн Ил Дархан оскуола дириэктэрдэрэ, төрөппүттэр оҕолор иллэҥ кэмнэрин атаарыыларын хонтуруолга туталларын, оскуолаларга дезинфекцияны ыытыыны күүһүрдэри ыйда. Айсен Николаев улуус баһылыктарын хааччахтааһын миэрэлэрин кытаанахтык хонтуруоллуулларыгар ыҥырда.
Кулун тутар 16 күнүгэр өрөспүүбүлүкэ баһылыга «Ростелеком» ПАО вице-президенэ — Уһук Илиҥҥи филиал дириэктэрэ Андрей Карташовы кытта көрүстэ. Кэпсэтии Дьокуускайга дааннайдары түмэр киини тутуу уонна Дьааҥы улууһугар Баатаҕай бөһүөлэгэр оптоволокно ситимин тардыы тула барда. Маны таһынан Саха сиригэр «Ростелеком» кэлиҥҥи икки сылга олоххо киллэрбит инфраструктурнай, социальнай бырайыактарын түмүгүн ырыттылар. Сыллата хампаанньа 1 млрд солк. тахса сууманы инвестициялаабыт. Сибээс хабар 115 туочуката оҥоһуллубут, 95 нэһилиэнньэлээх пууну, 270 социальнай объегы хабар 3 тыһ. км усталаах ВОЛС ситимэ тардыллыбыт. Интернеккэ 3 тыһ. тахса дьиэ, ол иһигэр киин куорат кытыыта холбоммут. Аан бастаан Уһук Хотугу сиргэ — Удачнайтан Өлөөҥҥө тиийэ оптоволокно киирдэ. Салгыы Хандыга-Тополинай-Баатаҕай, Уус Ньаара-Черскэй, Кирово-Эдьигээн хайысханан үлэ барыаҕа. Дьокуускайга 52 оскуолаҕа киирэр дьон температуратын мээрэйдиир тиһик туруорулунна. Видеонан кэтээн көрүү тиһигэ Дьокуускайга, Ньурбаҕа, Сунтаарга, Үөһээ Бүлүүгэ, Майаҕа олохтонно. Андрей Карташов иһитиннэрбитинэн, «Ростелеком» региоҥҥа инвестициятын икки бүк улаатыннарыаҕа.
Кулун тутар 16 күнүгэр Айсен Николаев инновационнай салайыы Үрдүкү оскуолатыгар «Фабрика процессов» диэн үөрэх былаһааккатын аһыллыытыгар кытынна. Регион баһылыга «Росатом» корпорация РФ субъектарыгар, ол иһигэр Саха сиригэр «Көдьүүстээх регион» диэн бырайыагы олоххо киллэриитэ үлэ хаамыытын тупсарыыга, кэмчилиир технология суотугар үлэ оҥорумтуотун үрдэтиигэ туһуламмытын бэлиэтээтэ. «Росатом» госкорпорация көдьүүстээх оҥорон таһаарыы ураты уопутун тарҕатыыга көҕүлүүр үлэтин бэлиэтээтэ. «Көдьүүстээх регион» бырайыагынан Саха сиригэр 23 үлэ коллективыгар 32 бырайыак олоххо киирдэ. Быйыл итинник 40 бырайыакка үлэлэһиэхтэрэ. «Росатом» бэрэстэбиитэлэ Сергей Ильин бииргэ үлэлээһини үрдүктүк сыаналаата. Маастар-кылааска Айсен Николаев илин кэбиһэри оҥорууга кытынна. Итиэннэ түмүккэ фабрика бастакы кыттыылаахтарыгар сертификат туттарда.
Кулун тутар 16 күнүгэр Ил Дархан «Росатом» госкорпорация бэрэстэбиитэллэрин кытта мунньах ыытта. 2019 сыл балаҕан ыйыгар Саха сирэ «Росатомы» кытта Илиҥҥи экономическай форумҥа бииргэ үлэлииргэ сөбүлэһии түһэрсибитэ. Айсен Николаев бииргэ үлэлэһии биир эрэ сылынан муҥурдаммакка, инникилээҕин, чуолаан билигин Усуйаана, Алдан улуустарын кэлимник сайыннарыы барыахтааҕынан, онон үлэ күүһүрүөҕүн туһунан эттэ. Усуйаанаҕа дьоҕус кыамталаах атомнай станцияны тутуу Арктика сиригэр-уотугар инфраструктураны тэрийиигэ дьоһун бырайыак буоларын ыйда. Маны сэргэ Эльконнааҕы металлургическай комбинат бырайыага саҥардылларын санатта. Айсен Николаев бэлиэтээбитинэн, Усуйаанаҕа «Росатом» ылсар бырайыага Арктика социальнай-экономическай сайдыытыгар улахан суолталааҕынан, улууска саҥа тыыны киллэриэҕэ. Маныаха регион баһылыга Усуйаана улууһун кэлимник сайыннарыыга холбоһуктаах былааны оҥорор туһунан ыйда. Экономика уонна бырамыысалыннас министиэристэбэлэригэр Эльконнааҕы комбинат бырайыагын олоххо киллэриигэ көмөлөһөрү ыйда.
Кулун тутар 16 күнүгэр «ProДФО- Республика Саха (Якутия)» онлайн- форум пленарнай мунньаҕар Уһук Илиҥҥи регионнааҕы коллегаларыгар Саха сиригэр эпидемиологическай быһыы-майгы туругун билиһиннэрдэ. Бастакы вакцина биһиги дойдубутугар оҥоһуллуута региоҥҥа балаһыанньа тупсуутугар быһаччы дьайбытын, нэһилиэнньэ маассабайдык быһыы ылан, билигин урут киллэриллибит хааччахтар уһуллубуттарын бэлиэтээтэ. Маны таһынан Айсен Николаев креативнай экономиканы сайыннарыыны саха киинэтин уонна IТ-хампаанньалар холобурдарыгар кэпсээтэ. Бу эйгэлэргэ ситиһии утумнаах уонна былааннаах үлэ түмүгэ буоларын эттэ. Холобур, IТ-cалаа сайдыытыгар каадыры бэлэмнээһин, стартаптары өйөөһүн механизмнарын киллэрии көдьүүһүн көрдөрдө. 2018 сылга IТ-паарка тэриллибитигэр бастаан утаа наһаа улахан курдуга, билигин миэстэ тиийбэт. Саҥа хампаанньалар үөскүүллэр, саҥа ситиһиилэр баар буоллулар. Биир сонун хардыынан билигин «Үлэ кыбаартала» креативнай кластер тэриллэн, манна архитектордар, дизайнердар, ювелирдар түмсүөхтэрэ.
Кулун тутар 17 күнүгэр Дьокуускайга Айсен Николаев ыҥырыытынан Россия Наукатын академиятын президенэ, академик Александр Сергеев кэллэ. Бу иннинэ урут РНА салайааччыта 90-с сс. кэлэ сылдьыбыт. Онон Россияҕа Наука уонна технология сылыгар дойду наукатын сүрүннээччи биһиги региоммутугар кэлбитэ историческай суолталаах. Сарсыардатын ыалдьыты көрсөрүгэр Айсен Николаев Александр Сергеевкэ сөбүлэһэн кэлбитин иһин махтанна уонна бу сырыы буоларынан өрөспүүбүлүкэ научнай эргимтэтэ өрө көтөҕүллүбүтүн, Саха сиригэр наука сайдыытыгар хамсааһын, саҥа сүүрээн киирэрэ саарбаҕа суоҕун эттэ. Ил Дархан ыалдьыты кытта фундаментальнай наука туһунан, ол иһигэр геологическай чинчийиилэргэ учуонайдар кыттыыларын ырыттылар.
Бу күн Айсен Николаев уонна РНА президенэ РНА Сибиирдээҕи салаатын федеральнай чинчийэр киинин (ФИЦ) институттарын, Алмаас уонна күндү металлар геологияларын институтун, Ирбэт тоҥ институтун, Медицина Саха сиринээҕи научнай киинин, СӨ Наукаларын академиятын салайааччыларын кытта көрүстүлэр. Тыын суолталаах боппуруостары быһаарыыга научнай институттар оруолларын уонна сайдыыларын боппуруостары дьүүллэстилэр. Айсен Николаев РФ саамай бөдөҥ субъегын сайыннарыыга академическай наука улахан оруолу ылыахтааҕын эттэ. Саҥа кэмҥэ үөскээбит проблемаларга аныгылыы сыһыан, итиэннэ саҥа научнай экспедициялар тэриллиилэрэ наадатын ыйда. Региоҥҥа сайдыы тэтимнээхтик барыытыгар наука оруола көстүөхтээҕин бэлиэтээтэ. Былырыын ылыллыбыт өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бырагырааматынан сыллата наука сайдыытыгар өрөспүүбүлүкэ бюджетыгар 200 мөл.солк. үбүлээһин көрүллэр буолла, ол сууматтан 2021 сылга 60 мөл.солк. иккис кэлим научнай экспедицияны сөргүтүүгэ ананар. Бу экспедиция РНА-ны кытта 2016-2017 сс. саҕаламмыта. Билигин РФ Наукаҕа уонна үрдүк үөрэхтээһиҥҥэ министиэристэбэтин кытта кыттыгас үбүлээһин боппуруостарыгар үлэ барар. Биир тутаах хайысханан «Хоту» наука-үөрэх киинин сайыннарыы буолуо. Маныаха климат уларыйыытын, ирбэт тоҥ, хоту сир усулуобуйатыгар сөп түбэһэр технологиялар боппуруостарыгар болҕомто ууруллуоҕа. Ил Дархан наука эргимтэтэ бу эйгэҕэ аан дойду таһымнаах арыйыылары оҥоруоҕар, ситиһиилэр кэлиилэригэр эрэнэрин биллэрдэ.
Александр Сергеев суруналыыстар боппуруостарыгар эппиэттииригэр Саха сирэ улахан научнай кыахтааҕын, учуонайдары кытта кэпсэппититтэн көрдөҕүнэ, кинилэр наука экономиканы хамсатар дьиҥ күүс буолуутугар саҥа түмүктэри ситиһэргэ дьулуурдаахтарын эттэ. «Физик идэлээх, итиэннэ наука уонна технология көмөтүнэн регион сайдыахтааҕын быһаччы өйдүүр, өйүүр баһылыктаах эбиккит. Онон өрөспүүбүлүкэ салалтата науканы өрө көтөҕүүгэ интэриэстэҕэ үөрдэр. Бииргэ алтыһан үлэлээтэхтэринэ туруоруммут соругу ситиһиэхтэрэ», — диэн академик эттэ.
Кулун тутар 17 күнүгэр Айсен Николаев Александр Сергеев СӨ Наукаларын академиятын салалтатын кытта көрсүһүүтүгэр кытынна. Саха сирин баһылыга киирии тылыгар өрөспүүбүлүкэ Наукаларын академията билиҥҥи уонна кэлэр кэмҥэ үлэтэ өрөспүүбүлүкэ стратегическай бырайыактарын оҥорон олоххо киллэриини, научнай-методическай арыаллааһыны кытта ситимнээҕин эттэ. Көрсүһүүгэ төрөөбүт тылы харыстааһын, сайыннарыы боппуруоһун ырыттылар. Ил Дархан туһааннаах боппуруоска улахан болҕомто уурулларын ыйда. 1992 сыллаахха тыл туһунан өрөспүүбүлүкэ сокуона ылыллыбытын, 1996 сыллаахха М.Е.Николаев ыйааҕынан Төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнэ олохтоммутун санатта. 2019 сылтан «2020-2024 сс. СӨ судаарыстыбаннай уонна официальнай тыллары харыстааһын уонна сайыннарыы» судаарыстыбаннай бырагыраама олоххо киирэрин эттэ. Ил Дархан «Арктика оҕолоро» диэн Саха сирин бырайыага федеральнай таһымҥа өйөбүлү ылбытын, Россия Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлэ Михаил Мишустин ити бырайыагы РФ Арктическай зонатын социальнай-экономическай сайдыытын судаарыстыбаннай бырагырааматыгар киллэрэр туһунан федеральнай уорганнарга сорудах биэрбитин иһитиннэрдэ. Айсен Николаев этэринэн, цифровизация тыллары харыстааһыҥа саҥа кыаҕы биэрэр, төрөөбүт тылларынан интернет-ресурсалар оҥоһуллаллар, саха тылын уонна аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар тылларын алфавитын символларын аан дойдутааҕы кодирование халыыбыгар туһанарга үлэ барар. Александр Сергеев өрөспүүбүлүкэ салалтата, Саха сирин Наукаларын Академията төрөөбүт тылы, төрүт култуураны харыстааһыҥҥа, сайыннарыыга ыытар үлэтин үрдүктүк сыаналаата.
Кулун тутар 17 күнүгэр Ил Дархан Айсен Николаев Саха сирин олохтоохторугар эфиргэ туһаайан этиилээх таҕыста. «Былырыын пандемия өрө туран, аан дойду олоҕун уларыппыта. Саха сирин олохтоохторо үрдүк бэлэмнээх буолуу режимигэр олорбуппут лоп курдук биир сыл буолла. Бу ыарыы аан дойду үрдүнэн 2 мөл. 700 тыһ. киһи олоҕун ылла, ол иһигэр Саха сирин 539 олохтооҕун тыына быстыбыта барыбытыгар улахан сүтүк буолар. Бу алдьархай ааннаабыт ыалларыгар дириҥ кутурҕаммытын биллэрэбит. Владимир Путин сорудаҕынан федеральнай киинтэн улахан көмө көрүллүбүтэ. Коронавируһу бохсууга уопсайа 11 млрд солк., ол иһигэр 7,5 млрд солк. федеральнай бюджеттан, 3,5 млрд солк. өрөспүүбүлүкэ бюджетыттан тыырыллыбыта. 2020 сылга 5 мөл. солк. тахса суума орто, дьоҕус урбааны, үлэтэ суох хаалбыт дьону өйөөһүҥҥэ анаммыта. Тэрилтэлэрбит улахан көмөнү оҥорбуттара. Медицинэбит тиһигэ коронавируһу бохсууга көдьүүстээҕин дакаастаата. Дьаҥҥа сутуллубуттара анаан улуустарга, куораттарга 3 тыһ. тахса миэстэни бэлэмнээбиттэрэ. Лабораториялар үлэһиттэрэ 800 тыһ. тахса тиэһи чинчийбиттэрэ. Ыраах сытар нэһилиэктэргэ тиийэ обсерватордар тэриллибиттэрэ, нэһилиэнньэ наадалаах эминэн, харыстанар малынан хааччыллыбыта. Билигин ыарыы намтааһынын туһунан этэр эрдэ. Бу дьаҥы кыайарга биһиэхэ маассабай вакцинация көмөлөһүөҕэ. Күүстээх санаалаах, түмсүүлээх, бэйэ-бэйэбитин өйөһөр буоламмыт, хаһан даҕаны көрсүбэтэх моһоллорбутун ааһан эрэбит. Чэбдигирии сылыгар өссө ордук сомоҕолоһон, бар дьоммут туругар харыстабыллаах сыһыаны олохтуохха», — диэн Ил Дархаммыт бар дьонугар туһаайда.
Кулун тутар 18 күнүгэр Айсен Николаев уонна РНА президенэ Александр Сергеев Саха сирин уонна Красноярскай кыраай арктическай территорияларын кэлимник баһылааһын боппуруоһугар мунньах ыыттылар, минеральнай-сырьевой база инники сайдыытын, стратегическай суолталаах саҥа саппаастаах сирдэри баһылааһын кыахтарын көрдүлэр. Айсен Николаев этэринэн, бу икки регион сирэ-уота ситэ чинчийиллэ илик, сүрүн чинчийиилэр урут сэбиэскэй саҕана ыытыллыбыттара. Дойду президенэ Владимир Путин быһаарыытынан бу хайысхаҕа үлэ баран эрэр. Саха сирин Арктикатыгар геологическай чинчийии үлэтин кээмэйэ чугастааҕы сылларга уон төгүл улаатыахтаах. Ил Дархан Бырабыыталыстыбаҕа федеральнай биэдэмистибэлэри кыттыннаран туран, кэккэ этиини бэлэмнииргэ сорудахтаата. Александр Сергеев Арктика зонатын кэлимник баһылааһыҥҥа Россия наукаларын академията кыттарга бэлэмин эппитигэр Айсен Николаев махтанна уонна научнай эргимтэ көмөтүнэн сырьевой базаны туһаныыга саҥа сыһыан олохтонуоҕа диэтэ. Маныаха Айсен Николаев бу аҥардас минеральнай-сырьевой базаны эрэ сайыннарыы буолбакка, инфраструктураны тэрийии, инвестицияны тардыы барыахтааҕын чопчулаата. Ол иһин регион салалтата, бырамыысалыннас тэрилтэлэрэ, бизнес кыттыахтаахтар. Биир сүрүн соругунан 2035 сылга диэри Хотугу муора суолун инфраструктуратын сайыннарыы былааҥҥа турар. Онуоха бырайыак кураторынан «Росатом» буолар.
Кулун тутар 18 күнүгэр Дьокуускайга ХИФУ Культурнай киинигэр «Университеттар уонна Россия геостратегическай территорияларын сайыннарыы» диэн ааттаах форум буолла. Манна Россия 7 федеральнай университетын салалтата, бизнес-структуралар бэрэстэбиитэллэрэ кытыннылар. Россия вице-премьерэ Дмитрий Чернышенко эҕэрдэ тылыгар Владимир Путин быйыл Наука уонна технология сылын биллэрбитин санатта. Регионнар социальнай, демографическай үтүө туруктаныыларыттан бүтүн дойдубут тирэҕэ бигэ буолуута тутулуктааҕын эттэ. Пленарнай мунньахха Айсен Николаев дойду уонна регионнар экономикаларын сайдыыларыгар наука сүрүн национальнай ресурс буоларын, Арктика уонна Уһук Илин аарыма сирин-уотун сайыннарыы научнай арыаллааһына суох сатамматын эттэ. Өрөспүүбүлүкэҕэ науканы өйөөһүҥҥэ 2024 сылга диэри 1 млрд солк. үбүлээһин көрүллүөхтэҕин эттэ. Саҥа госбырагыраама «Үөрэхтээһин—наука—технология—инновация» интегративнай комплексы үөскэтиэҕэ. Сүрүн бырайыагынан «Хоту» НОЦ инновационнай модель быһыытынан академическай науканы, экономика дьиҥ секторын уонна судаарыстыбаны ситимниэҕэ.
Кулун тутар 20 күнүгэр Айсен Николаев ВЭБ.РФ сайдыы Госкорпорациятын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Светлана Ячевскаяны уонна сүрүн вице-президент Михаил Алашкевиһы кытта көрсөн, Хаҥалас улууһугар үөрэх эйгэтигэр киллэрэр социальнай сабыдыаллаах бырайыагы ырыттылар. Бу бырайыак улуус 27 үөрэх тэрилтэтигэр 5 тыһ. кэриҥэ үөрэнээччини, кинилэр төрөппүттэрин, педагогтарын хабар. Сыала-соруга – 2022 сылга үөрэх хаачыстыбатын көрдөрүүтүн 10% үрдэтии уонна үөрэх эйгэтигэр түөрт бастыҥ улуус ахсааныгар киирии. Маны сэргэ ВЭБ.РФ кулун тутар 17 күнүгэр түһэрсиллибит сөбүлэһиинэн нэһилиэнньэни социальнай хааччыйыыга бырайыагы саҕалаата. Бу дойдуга бастакы холонуу буолар. 30 инбэлиит киһиэхэ стационарга буолбакка, дьиэҕэ олоруу усулуобуйатын тэрийиэхтээхтэр. Аҕам саастаахтарга анаан оҥоһуллар резиденцияны, кампуһу үбүлээһин моделын бэлэмнээһиҥҥэ үлэ барыаҕа.
Афанасий Ноев,
Ил Дархан пресс-сэкирэтээрэ
