29 Кулун тутар 29.03
  • -14°
  • $ 92,26
  • 99,71

Ил Дархан Айсен Николаев Ил Түмэҥҥэ анал этиитэ. Сайдыыбыт тосхоло

10:01, 19 января 2021
Текст:
Читайте нас на
Яндекс Новости
ЯДВ

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана Айсен Николаев 2020 сыл ахсынньы 24 күнүгэр Ил Түмэҥҥэ Анал этиитин сахалыы тылынан таһаарабыт. Төрөөбүт-үөскээбит төрүт сирбит сайдыытыгар ууруллар сүдү соруктар, тулхадыйбат сыал — хас биирдиибит интэриэспит. 


 Ытыктабыллаах Ил Түмэн дьокутааттара! Күндү Сахам сирин олохтоохторо!

Сыл аайы эһиэхэ Анал этиилээх тахсарбар өрөспүүбүлүкэбитинэн, Сахабыт сирин олохтоохторунан, кыайыыларбытынан уонна ситиһиилэрбитинэн киэн туттабын.

Сыл анараа өттүгэр бу саалаҕа 2020 сыллааҕы соруктары туруорарбар ким даҕаны номнуо тохсунньуга аан дойду үрдүнэн куттал суоһуоҕа, биһигини эмиэ хаарыйыаҕа дии санаабатаҕа чахчы. Сovid-19 дьаҥа орто дойду олоҕун тосту уларытта. Аан дойдуга киһи аймах аныгы устуоруйатыгар өтөрүнэн биллибэтэх алдьархай ааҥнаата.

Кутталлаах ыарыыттан сир үрдүнэн барыта 1 736 580 киһи, ол иһигэр өрөспүүбүлүкэбит 367 олохтооҕо, суох буолла. Бу дьаҥтан суорума суолламмыт биир дойдулаахтарбытын биир мүнүүтэ саҥата суох туруунан кэриэстииргэ көрдөһөбүн.

Биир мүнүүтэ саҥата суох туруу.

Бу ыарыыттан чугас дьоннорун сүтэрбиттэргэ дириҥ кутурҕаммытын тиэрдэбит. Бүгүҥҥү күҥҥэ бука бары хаһааҥҥытааҕар даҕаны самныбат санаалаах уонна чугас дьоммутугар кыһамньылаах буолуохтаахпыт.

_______________

Ытыктабыллаах кэллиэгэлэр!

Бу сыл саҕаланыытыгар эргиллэн көрүөҕүҥ – коронавирус кимэн киириитигэр биһиги бэлэмнээх этибит дуо? Кырдьыгы этэбин – суох!

Уонунан сыллар тухары аан дойдуну тилийэ көтөр дьаҥ турбатах буолан, доруобуйа харыстабылын тиһигэ маннык сыстыганнаах ыарыыны самнарарга бэлэмэ суох этэ. Экэниэмикэбит ырыынак түһүүтүгэр, аан дойдутааҕы хааччахтааһыҥҥа бэлэмэ суоҕа. Биһиги бары даҕаны күннээҕи олохпутун уларытарга, хааччахтанан олорорго уонна кытаанах бобуулары ылынарга бэлэммит суоҕа.

Ол эрээри дьон доруобуйатын харыстыыр туһуттан өрөспүүбүлүкэ олоҕун-дьаһаҕын суһаллык уларыта тутарга күһэллибиппит.

Бэрт кылгас кэм иһигэр доруобуйа харыстабылын күүһэ түмүллүбүтэ: сыстыганнаах ыарыылаахтарга анаммыт отделениелары тэрийбиппит, балыыһалары сөптөөх тэриллэринэн хааччыйбыппыт, эмтэри уонна бэйэни харыстанар сириэстибэлэри атыыласпыппыт. Саҥардан биэрии чэрчитинэн саҥаттан сааһыламмыт доруобуйа харыстабылын тутула коронавируһу утары охсуһууга көдьүүстээҕин көрдөрдө диэн бэлиэтээн этэбин. Ахсааннаах күн иһигэр киин куоракка уонна оройуоннарга сыстыганнаах ыарыы стационардарын тиһигин тэрийбиппит. Covid-19 ыарыылаахтары эмтииргэ анаммыт куойка пуондатын 435-тэн 3071 куойкаҕа тиийэ кэҥэттибит. Медицинэ каадырдарын аттаран туруоруу дьаҥы утары охсуһарга балыыһалары идэтийбит быраастарынан, орто уонна алын сүһүөх медперсоналларынан хааччыйар кыаҕы биэрдэ.

Роспотребнадзору кытары коронавирус баарын-суоҕун быһаарар тестэри оҥорууну киэҥник тэрийбиппит: кулун тутарга 2 лабораторияҕа сууккаҕа 300 ПЦР-тест оҥоһуллара, оттон билигин 15 лабораторияҕа сууккаҕа 7 тыһ. тиийэр ПЦР-тест оҥоһуллар кыахтанна. Дьаҥ туруоҕуттан барыта 759 тыһыынча кэриҥэ киһи тестэннэ. Бу дойдуга үрдүк көрдөрүүлэр ахсааннарыгар киирэр.

Муниципалитеттар суһал ыстааптара көмүскэл иккис кэрдииһин тэрийбиттэрэ: толору хааччыллыылаах обсерватордары арыйбыттара, медицинэ үлэһиттэрин олорор дьиэнэн, тырааныспарынан хааччыйбыттара, дезинфекциялааһыны тэрийбиттэрэ, бары оройуоннарга, ыраах сытар оройуоннарга тиийэ, тестэри, медикаменнары, бэйэни харыстанар сириэстибэлэри тиэрдибиттэрэ.

Дойду Президенин сорудаҕынан медицинэни толору хааччыйарга федеральнай киинтэн улахан көмө оҥоһуллар. Коронавируһу утары охсуһууга доруобуйа харыстабылын наадыйыытыгар барыта 10,9 млрд солкуобай ороскуоттанна: 7,5 млрд солкуобай федеральнай бүддьүөттэн уонна 3,4 млрд солкуобай өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн көрүлүннэ.

Биһиги медиктэрбит хас күн аайы кутталлаах ыарыыттан чаҕыйбакка дьону быыһыыллар. Дьаҥ туруоҕуттан Роспотребнадзор уонна быраабы араҥаччылыыр уорганнар, социальнай тэрилтэлэр үлэһиттэрэ инники кирбиигэ сылдьаллар.

Бүгүн бу саалаҕа хамсык бастакы күнүттэн коронавируһу утары охсуһууга турунан, күн бүгүнүгэр диэри үлэлии сылдьар ытык дьоммут бааллар!

Дьокуускайдааҕы өрөспүүбүлүкэтээҕи клиническэй балыыһа отделениетын сэбиэдиссэйэ Татьяна Викторовна Барашкова кэллиэгэлэрин кытары Covid-19 ыарыынан ыалдьыбыт саамай ыарахан туруктаахтары эмтиир. Ол курдук пульмонология отделениетыгар 3 тыһыынчаттан тахса киһи эмтэннэ. Октябрина Николаевна Софронова салалтатынан Роспотребнадзор Гигиена уонна эпидемиология киинин ураты кутталлаах инфекциялары чинчийэр лабораториятыгар коронавирус баарын-суоҕун чинчийэр үлэ суһаллык тэриллибитэ. Манна хамсык саҕаланыаҕыттан 123 тыһыынча киһи тестэннэ. Бүлүү оройуоннааҕы киин балыыһатын фельдшерэ Семен Семенович Алексеев медицинэ үлэһиттэрин биригээдэтигэр киирэн Чайыҥдаҕа, Томмоттооҕу психоневрологическай диспансерга ыалдьыбыттары эмтииргэ сыстыганнаах ыарыы отделениетыгар баҕа өттүнэн үлэлээбитэ. Алдан оройуоннааҕы киин балыыһатын бырааһа Виталия Викторовна Власова хас да ый кыһыл зонаҕа үлэлээтэ, билигин да кутталлаах ыарыыны утары үлэлииргэ бэлэм. Медицинэ идэтин талбыт устудьуон Дьулус Варламов хамсык саҕалыаныаҕыттан медик-волонтерунан үлэлээтэ. Инникитин быраас буолар аналын кини итинник ылынар.

Эр санаалаах биир дойдулаахтарбытын уонна кинилэринэн сирэйдээн дьаҥы утары охсуһан, хорсун быһыы холобурун көрдөрөр бар дьоммутун уруйдуоҕуҥ!

Кинилэр дьоруойбут дэммэттэр, ытык иэспитин толоробут диэн тоһоҕолоон этэллэр. Саха сирин олохтоохторо хайдахтаах курдук модун санаалаахтарын, ыарахан кэмҥэ күүстэрин түмэр, тулуйар, хайдахтаах да кытаанах тургутууну туоруур кыахтаахтарын кинилэр холобурдарыгар көрөбүт!

Түгэн тосхойбутунан туһанан, бу ыйдарга утуйары, сынньанары умнан туран, урукку тэтиминэн эбитэ буоллар, туолар кыаҕа суох соруктары чаас аайы быһааран, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн коронавируһу утары охсуһууну тэрийэр дьоҥҥо барыларыгар махтанабын. Дьокуускайга Covid-19 бастакы түбэлтэлэрэ, Салбаҥҥа элбэх киһи ыалдьыыта, Алданнааҕы харантыын, Чайыҥдаҕа дьаҥ өрө туруута, ыарыы күһүҥҥү долгуна курдук сүтүктээх да, кытаанах да түгэннэри бары бииргэ туораабыппыт.

Маннык уустук быһыыга-майгыга биһиги өрөспүүбүлүкэ олоҕун-дьаһаҕын хааччыйыы кэһиллибэтин туһугар туох баар күүспүтүн-уохпутун түмэбит. Ылбыт тэтиммитин ыһыктыбаппыт, салгыы муҥутуур бэлэмнээх буолуу эрэсииминэн үлэлээбиппит курдук үлэлиибит.

Ыарыы уостубата, онон үһүс долгуҥҥа бэлэмнээх буоллахпытына табыллар. Бу кэмҥэ биһиги доруобуйабыт харыстабыла саҥалыы сэбилэннэ, дьаҥы утары үлэлиир үөрүйэхтэннэ. Россия Президенин Владимир Владимирович Путин сорудаҕынан дойду үрдүнэн коронавируһу утары киэҥ хабааннаах вакцинация ыытылла турар, ол биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр эмиэ саҕаланна. Хамсыгы кыайыахпыт, ол биһиги барыбыт кыайыыбыт буолуоҕа!

__________________

Күндү доҕоттор!

Улуу Кыайыы 75 сылын туолар үбүлүөйдээх сылыгар норуоппут нэһилиэстибэтэ, уоттаах сэрии кыттыылаахтарын уонна тыыл үлэһиттэрин халбаҥнаабат модун санаалара биһиги өйбүтүгэр-санаабытыгар өссө ордук суолталанан, улуу сэрии дьоруойдарын үйэтитэр ытык иэспитин толорор соругу туруоруннубут.

Кыайыы үбүлүөйүгэр анаан өрөспүүбүлүкэ бары улуустарыгар саҥа сквердэр, обелистар тутулуннулар, 295 пааматынньык чөлүгэр түһэрилиннэ. Кэриэстэбил акцияларыгар уонна бэтэрээннэргэ көмөҕө 220 тыһыынчаттан тахса ыччат кытынна. Тверь уобалаһыгар саха аатырбыт снайпера, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Федор Матвеевич Охлопков аатынан байыаннай-патриотическай лааҕыр арылынна.

Суолдьуттар күүстэринэн, төһө да уонунан сыллар аасталлар, сураҕа суох сүппүт саллааттар ааттара төрөөбүт дойдуларыгар эргиллэр, бойобуой наҕараадалар дьоруойдарын булаллар.

Алтынньы 19 күнүгэр мин Горнай улууһуттан төрүттээх Аҕа дойду Улуу сэриитин бэтэрээнин, Квантунскай аармыйаны урусхаллааһын кыттыылааҕын Михаил Михайлович Дьячковскайы үйэлээх үбүлүөйүнэн эҕэрдэлээбитим. Ытык кырдьаҕас сырдык санаата, сылаас сыһыана кытаанах тургутууну ааспыт, кыайыыны ситиспит норуоппут амарах дууһатын өссө биир холобурунан буолла.

Сахабыт сиригэр олохсуйбут хардарыта көмөлөһөр үгэспит кэккэ ыарахаттардаах Патриотизм сылыгар ураты суолтаны ылла.

Аҕа саастаах дьоҥҥо, медиктэргэ, көмө көрдөөбүт дьоҥҥо барыларыгар Волонтердар өрөспүүбүлүкэтээҕи корпустарыттан 4 тыһыынчаттан тахса киһи баҕа өттүнэн көмөлөстө. Коронавируһу утары охсуһууга бөдөҥ хампаанньалар дьоһун көмөнү оҥордулар. Ол иһигэр “АЛРОСА”, “Полюс”, “Селигдар”, “Полиметалл”, “ЯТЭК”, “Колмар”, MyTona уонна InDriver IT-хампаанньалар, сир баайын туһанар тэрилтэлэр, тутааччылар, тырааныспар үлэһиттэрэ уо.д.а.

Бүгүн дьоҕус биисинэскэ төһө да уустук буоллар, урбаанньыттарбыт коронавируһу утары охсуһууга кыттыстылар. Өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо эмиэ ис сүрэхтэриттэн көмөлөһөллөр. Ол курдук, Нам улууһуттан “Прометей” уопсастыба дириэктэрэ Алексей Семенович Пинигин оройуоннааҕы киин балыыһаҕа 1 мөл. солкуобайы биэрдэ, Аллараа Халыма оройуонуттан урбаанньыт Михаил Геннадьевич Бабичев балыыһаҕа ИВЛ-аппарааты атыылаһарга харчынан көмөлөстө. Муома улууһуттан биэнсийэлээх Акулина Семеновна Ушницкая оройуоннааҕы балыыһаҕа кислород концентраторын бэлэхтээтэ.

Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн маннык холобур үгүс, олор хас биирдиилэрэ дьон-сэргэ ытыктабылын уонна махталын ылаллар! Бу барыта Саха сирин олохтоохторо аһыныгас майгылаахтарын, амарах сүрэхтээхтэрин көрдөрөр. Кыайыы 75 сылын бэлиэтиир үбүлүөйдээх сылга, Патриотизм сылыгар биһиги биир сомоҕо күүс буоллубут!

_____________________

Ытыктабыллаах кэллиэгэлэр!

Төһө да уустуктар баалларын үрдүнэн, өрөспүүбүлүкэҕэ олох-дьаһах тохтоон хаалбат. Ол курдук бырамыысыланнас уонна олоҕу-дьаһаҕы хааччыйыы, тырааныспар, тыа хаһаайыстыбатын салаалара быыстала суох үлэлии тураллар. Россия Президенэ Владимир Владимирович Путин эрэгийиэннэргэ киэҥ хабааннаах боломуочуйаны биэрэн, Арктикаҕа, тыа сиригэр уонна куораттарга араас таһымнаах хааччахтааһыннары киллэрдибит. Ол түмүгэр экэниэмикэ таҥнары түһүүтүттэн өрүһүннүбүт, инфраструктура бырайыактарын уонна тутуу тэтимин ыһыктыбатыбыт.

Биллэн турар, хамсык экэниэмикэҕэ улахан охсууну аҕалла. Муус устар ыйга өрөспүүбүлүкэҕэ 27 тыһыынчаттан тахса үлэһит хааччахтааһыҥҥа түбэспитэ. Дьоҕус биисинэс 11 тыһыынча субъега үлэин тохтоппута, бу кинилэр уопсай ахсааннарыттан үс гыммыт биириттэн ордуга буолар. Бырамыысыланнас оҥорон таһаарар кээмэйэ ааспыт сыллааҕы көрдөрүү үс гыммыт бииригэр диэри муҥутуурдук түһэ сылдьыбыта.

Экэниэмикэҕэ куттал суоһаабытыгар биһиги муус устарга кириисиһи утары хайыы үйэ үс бакыат дьаһалы ылынан, дойду бастакы эрэгийиэннэрин ахсааныгар киирбиппит. Нэһилиэнньэни, доруобуйа харыстабылын уонна экэниэмикэни өйүүргэ бары үбүлээһини, көмөнү ааҕан уопсайа 32 млрд солкуобай ыытылынна.

Оҕолоох 160 тыһ. дьиэ кэргэҥҥэ уонна 12 тыһ. үлэтэ суох дьоҥҥо төлөбүр уонна босуобуйа быһыытынан уопсайа 8,5 млрд солк. суумалаах көмө оҥоһулунна. Дьоҕус биисинэһи өйүүргэ миллиартан тахса үп ыытылынна. Ол курдук, 12 тыһыынча урбаанньыкка субсидия, нолуокка чэпчэтии, нолуок төлөбүрүн болдьоҕун уһатыы көрүлүннэ. Эрэгийиэн социальнай-экэнэмиичэскэй тиһигэр дьоһун суолталаах тэрилтэлэргэ чэпчэтиилээх кирэдьиит, субсидия, судаарыстыбаннай мэктиэ уонна нолуок төлөбүрүгэр болдьоҕу уһатыы быһыытынан 5 млрд 900 мөл.солк. көмө оҥоһулунна.

Бу дьаһаллар бары биисинэскэ оҥорон таһаарыы кээмэйин уонна үлэ миэстэтин оннунан хаалларарга, үлэһиттэргэ хамнаһы төлүүргэ, уопсайынан, уустук быһыыга-майгыга тирэхтээх буоларга көмөлөһөллөр.

Аан дойду үрдүнэн алмаас ырыынага тохтоон хаалан, “АЛРОСА” хампаанньа уустук быһыыга-майгыга түбэһэ сылдьыбыта эрээри, кириисиһи утары ылыллыбыт дьаһаллар көмөлөрүнэн оҥорон таһаарыытын кээмэйин оннунан хаалларда, үлэһиттэрин уураппата. Ону ааһан коронавируһу утары охсуһарга өрөспүүбүлүкэҕэ 800-тэн тахса мөлүйүөн солкуобай суумалаах көмөнү оҥордо. Биһиги дойду салалтатыгар, чуолаан Президеҥҥэ өйөбүлүн иһин махтанабыт! Кини тус ыйыытынан Россия Гохраныгар алмааһы атыылаһыы кээмэйин улаатыннарар туһунан быһаарыы ылыныллыбыта. Билигин хампаанньа атыытын кээмэйэ чөлүгэр түһэриллэр, Гохран алмаас сырьетун атыылаһыытын тыын суолтата намтаата. Ол эрээри 2021 сылга эмиэ маннык кыах көрүллүбүтэ дьоһун суолталаах.

Ааспыт сылларга ньиэп-гаас кэлимин сайыннарыыга ситиспит тэтиммит, сыыппараны сайыннарыыга ылыммыт хайысхабыт, инвестицияны тардар усулуобуйаны тэрийиигэ ситиһиибит бу уустук сыл тургутууларын этэҥҥэ ааһарбытыгар бигэ тирэх буоллулар. Экэниэмикэбит сыл бастакы аҥаарыгар балачча таҥнары түспүтүн сыыйа чөлүгэр түһэрэн эрэбит.

“Колмар” хампаанньа таас чоҕу хостуур эбийиэктэрэ – Нерюнгри оройуонугар “Инаглинскай” байытар фабрика уонна сэбиэскэй кэм кэннинээҕи Россияҕа тутуллубут шахталартан саамай бөдөҥнөрө; Хабаровскай кыраайга Ванино пуордугар терминал үлэҕэ киирдилэр. Бу – үлэҕэ дьиҥнээх хорсун быһыы бэлиэтэ буолар.

Быйыл “Сибиир күүһэ” гаас турбатынан Россия гааһын Кытайга таһаарыы саҕаламмыта. Гааһы хостооһун кээмэйэ 2,5 төгүл, ньиэби хостооһун – 12% улаатта. Өрөспүүбүлүкэҕэ ньиэп-гаас бырамыысыланнаһын үүнүүтүн “Газпром” бырайыактарыттан ураты «Сургутнефтегаз» уонна «Таас-Юрях Нефтегазодобыча»хампаанньалар хааччыйдылар.

Урутаан сайыннарыы сирин-уотун резиденнэрэ бэйэлэрин бырайыактарыгар 12 миллиартан тахса солкуобай суумалаах үбү уктулар, 900-тэн тахса саҥа үлэ миэстэтин тэрийдилэр. Национальнай бырайыактар көмөлөрүнэн үбү угуу көхтөөх буолуута оннунан хаалла. 2019 сылы кытта тэҥнээтэххэ, ити бырайыактары үбүлээһин 1,5 төгүл улаатта – 31 млрд солкуобайы куоһарда.

Ураты болҕомтону быйыл судаарыстыбаннай бүддьүөт балаансалаах буолуутугар уурдубут. Бу хайысхаҕа улахан үлэни ыыппытыгар Бырабыыталыстыбаҕа махтанабын. Ол түмүгэр, бөрүкүтэ суох сылыктааһыннары туоратан, сыллааҕы бүддьүөт эбэһээтэлистибэлэрин бигэтик толордубут, 2021 сыллааҕы балаансаламмыт бүддьүөтү ылынныбыт.

Хас биирдии бөдөҥ нолуок төлөөччүнү, толорор былаас федеральнай уорганнарын кытары тус үлэ ыытылынна. Ньиэп-гаас хампаанньаларын төлөбүрэ быйыл алмааһы хостооһунтан киирэр дохуот түһүүтүн толуйарга көмөлөстө. Ол түмүгэр судаарыстыбаннай бүддьүөккэ нолуоктан киирэр дохуот ааспыт сыллааҕы көрдөрүүнү 7,5 млрд солкуобайынан куоһарда. Федеральнай бүддьүөттэн 6 млрд 800 тыһ. солк. кээмэйдээх эбии көмөнү ыллыбыт. Бу үп доруобуйа харыстабылыгар, хамнаска уонна социальнай өҥөнү оҥорууга ыытылынна. Бүддьүөт, бастатан туран, Саха сирин олохтоохторун олоҕун таһыма бигэ буолуутун мэктиэлиир.

Экэниэмикэҕэ төһө да уустук быһыы-майгы үөскээтэр, кэлэр 2021 сылга бүддьүөт социальнай хайысхатын оннунан хааллардыбыт. Ааспыт сыллартан уратыта диэн, үөрэх уонна коммунальнай комплексы хааччыйыы ороскуоттарын толору кээмэйинэн көмүскээтибит. 2021 сыллааҕы судаарыстыбаннай бүддьүөтү бэлэмнээһиҥҥэ уонна ылыныыга бииргэ үлэлээбит өрөспүүбүлүкэ Парламеныгар махтанабын.

Экэниэмикэ үүнүүтүн чөлүгэр түһэрэргэ бигэ тирэхтээхпит. Ол аата, биһиги өрөспүүбүлүкэ сайдыытын стратегическай сорукарын быһаарар хайысхабытын оннунан хаалларабыт.

Ытыктабыллаах кэллиэгэлэр!

Биһиги үлэбит сыала-соруга экэниэмикэ үүнүүтүн сыыппараларын, бүддьүөт кээмэйин сырсыы буолбатах! Биһиги үлэбит, дьайыыбыт түмүгэр дьон олоҕун хаачыстыбата дьиҥнээхтик тупсуохтаах, Саха сирин хас биирдии олохтооҕо дьоллоох буолуохтаах.

Россия Президенэ Владимир Владимирович Путин от ыйын 21 күнүгэр “2030 сылга диэри Россия Федерациятын сайдыытын национальнай тосхоллорун туһунан” Ыйаахха илии баттаабыта. Бэҕэһээ Россия Федерациятын саҥардыллыбыт Судаарыстыбаннай сүбэтин бастакы мунньаҕар дойду сайдыытын тумус тутуллар биэс тосхолун ситиһии соруктарын чопчулаатылар. Ол курдук, дьон доруобуйата уонна этэҥҥэ буолуута, бэйэтин кыаҕын толору арыйыыта, олорорго тупсаҕай эйгэ, сөптөөх үлэ уонна ситиһиилээх урбаан, сыыппара технологиятын биисинэскэ киллэрии – бу тосхоллору биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр эмиэ булгуччу ситиһиэхтээхпит.

Бастатан туран, хас биирдии киһи сэниэтик олорорун ситиһиэхтээхпит. Дьон-сэргэ дохуоттаах буолуохтаах, кумааҕыга дуу, Бырабыыталыстыба уонна Парламент былааныгар дуу суруллубутунан буолбакка, кумааһынньыгар. Ол туһугар бырагырааманы бигэргэттим, онно өрөспүүбүлүкэҕэ дьадайыы таһымын намтатар сүрүн дьаһаллар киирдилэр.

Туох-ханнык иннинэ, тыа сирин олохтоохторо дьарыктаах уонна дохуоттаах буолуулара. Тыа сиригэр үлэ көстүбэтэ кистэл буолбатах. Онон судаарыстыба үбүн туһанар туох баар бары бырагыраамалар уонна дьаһаллар тыа сирин олохтоохторун дохуота улаатарыгар үлэлиэхтээхтэр.

Онуоха 2021 сылга үүтү оҥорон таһаарыыга бэриллэр субсидия саҥа ньымата көмөлөһүөҕэ. Тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга көрүллэр субсидия кээмэйэ 1 лиитирэ үүккэ 35 солкуобайтан 50 солкуобайга тиийэ үрдээтэ. Кэтэх хаһаайыстыбаларга хас биирдии сүөһү ахсааныгар 35-тии тыһыынча солкуобайы ылыахтара. Быйыл субсидияҕа уопсайа 2 млрд 800 мөл. солк. суумалаах үп барбыт буоллаҕына, кэлэр сылга 4 млрд 115 мөл. солк. кээмэйдээх үп көрүлүннэ. Ол аата тыа сирин олохтоохторо кэлэр сылга 47% элбэх үбү ылыахтара.

Субсидия саҥа ньымата тыа сиригэр урбааны сайыннарыыга көмөлөһүөҕэ, кэтэх хаһаайыстыбалар холбоһон кэпэрэтиип тэринэр, ыабыт үүттэрин соҕотуопка сыанатынан туттаран, эбии дохуоту аахсар кыахтаныахтара.

Маннык былаан хайыы үйэ олоххо киирэн эрэр. Ол курдук, Үөһээ Бүлүү Ороһу нэһилиэгэр кэтэх хаһаайыстыбаттан үүт соҕотуопкатын уонна астааһынын кэпэрэтиип нөҥүө тэрийэллэр. Муниципалитет күүһүнэн арыы сыаҕын саҥа дьиэтэ тутулунна, үүт ыама элбиир кэмигэр – кэлэр сыл ыам ыйыгар үлэҕэ киллэрэр баҕалаахтар. Үүт лиитирэтин 30 солкуобайга тутар былааннаахтар. Урукку өттүгэр кэтэх хаһаайыстыбалаахтар биир ыанар ынахтан үүт туттаран муҥутаабыта 40-45 тыһ. солкуобайы аахсар эбит буоллахтарына, билигин, үүттэрин соҕотуопка сыанатынан туттаран уонна сүөһү ахсааныгар субсидия ылан, ортотунан 65 тыһ. солк. кэриҥэ үбү ылар кыахтаннылар.

Муниципальнай тэриллиилэр баһылыктара соҕотуопкалыыр тэрилтэлэри кытта үүт туттарар баҕалаахтартан барыларыттан үүтү ырыынак усулуобуйатынан тутууну олохтуургутугар көрдөһөбүн. Тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар дьону өйүүр саҥа ньыма тыа сирин нэһилиэнньэтин олоҕун уйгутун дьиҥнээхтик тупсарыахтаах.

Тыа сирин олохтоохторо – бу биһиги тирэхпит, онон тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар урбаанньыттары өйүөх тустаахпыт. Биһиги, Саха сирин олохтоохторо, Россия олохтоохторо бары даҕаны, тастан кэлэр бородууксуйаттан олохтоох аһы-үөлү ордоробут. Биһиги аграрийдарбыт элбэх бородууктаны оҥорон таһааран элбэх дохуоту аахсыахтаахтар.

Олоххо киирбит “Агростартап” бырайыак, дьиэ кэргэн пиэрмэтин уонна тыа сирин кэпэрээссийэтин сайыннарыыга бэриллэр граннар чэрчилэринэн судаарыстыба өйөбүлүн салгыы кэҥэтиэхпит. Бырабыыталыстыба эт соҕотуопкатын, бурдугу, хортуоппуйу, оҕуруот аһын оҥорон таһаарыыны өйүүргэ, ол иһигэр “Туймаада” ҮАПХ – агропромышленнай комплекс сайдыытын тутаах институтун ньымаларын туһанан, саҥа ньымалары торумнууругар сорудахтыыбын.

Тыа сиригэр үлэтэ суох буолуу таһымын намтатар биир ньыманан “Төрөөбүт куоратым уонна сэлиэнньэм” өрөспүүбүлүкэтээҕи бырайыак буолуохтаах. Ааспыт сыллааҕы Анал этиибэр муниципалитеттар баһылыктарыгар тупсаҕай оҥоруу үлэтигэр олохтоохтору кытыннарарга сүбэлээбитим. Быйыл тас дойдуттан үлэһит илиини аҕалыы аҕыйаабытын үрдүнэн, бу сорук, хомойуох иһин, ситэри толоруллубата.

Бу бырайыакка Үтүө дьыала хамсааһына, олохтоох көҕүлээһиннэри өйүүр, куорат тупсаҕай эйгэтин тэрийэр, тыа сиригэр сири-уоту тупсаҕай оҥоруу бырагыраамалара түмүлүннүлэр. 2021 сылга бу бырайыагы үбүлээһиҥҥэ 1 млрд солк. көрүлүннэ. Үп үгүс өттө үлэ төлөбүрүгэр, чуолаан эттэххэ, олохтоох дьон үлэлээн аахсар хамнаһыгар барыаҕа!

Уопсайынан, олохтоох дьон үлэлээх буолуутугар муниципальнай былаас эппиэттиир дии саныыбын. Онон муниципальнай тэриллиилэр баһылыктарын үлэлэрин көдьүүһүн сыаналыырга олохтоох дьон үлэнэн хааччыллыытын тутаах киритиэрийинэн ааҕыахха диэн этиилээхпин.

Дьадайыы таһымын намтатар бырагыраамаҕа социальнай, ол иһигэр оҕолоох дьиэ кэргэттэргэ, кыра дохуоттаах гражданнарга, өйөбүл тиһигин тупсарар дьаһаллар көрүлүннүлэр. “Социальнай хааһына” биир кэлим платформа хас биирдии дьиэ кэргэн туһунан тус иһитиннэриини тиһэн, дьиҥнээхтик кыһалҕаламмыт дьоҥҥо көмөлөһөр кыаҕы биэриэ. Үчүгэйэ диэн, дьон ыспыраапка хомуйсуутугар араас сиринэн сүүрэрэ тохтуоҕа.

Биллэн турар, саамай көдьүүстээх өйөбүл – киһиэхэ үптэнэр-хамнастанар кыаҕы биэрии. Быйыл үлэ ырыынага хамсыктан сылтаан хааччахтааһыҥҥа түбэстэ.

Ити эрээри балаһыанньа тас дойдуттан кэлэр үлэһиттэри олохтоох каадырдарынан солбуйуохтаахпытын уонна солбуйар кыахтаахпытын көрдөрдө. Саха сирин 2 тыһыынчаттан тахса олохтооҕун кылгас болдьоххо саҥалыы үөрэттэрэн, социальнай эбийиэктэри тутууга, суолу өрөмүөннээһиҥҥэ үлэҕэ киллэрэр кыахтанныбыт. Бу үлэ тиһиктээх эрэ буолбакка, балачча кимиилээх буолуохтаах.

“Олохтоох каадырдары – бырамыысыланнаска” бырайыак хаттаан үлэлэтиини ирдиир. Бырабыыталыстыбаҕа Саха сирин олохтоохторун бары салааларга үлэҕэ ылыыга саҥа ньымалары торумнуурга сорудахтыыбын. Бөдөҥ хампаанньаларга үлэ миэстэтэ тахсарын кэтэһиинэн эрэ муҥурдаммакка, ол хампаанньалары кытта ыкса үлэлээһини кэҥэтиэх тустаахпыт.

Дьону үөрэтииттэн саҕалаан баахта бөһүөлэктэригэр олорор усулуобуйаҕа тиийэ, медицинэнэн хааччыйыыны, үлэһиттэр олохторун-дьаһахтарын тэрийиини киллэрэн туран, бары боппуруостарынан үлэлэниллиэхтээх.

Коронавирус балаһыанньата баахта бөһүөлэктэрин кыһалҕаларын таска таһаарда, административнай статустарын быһаарыы ирдэнэрин көрдөрдө. Судаарыстыбаннай Мунньахха үгүс эрэгийиэннэргэ тыын суолталаах бу боппуруостары сокуонунан сүрүннээһини федеральнай таһымҥа көҕүлүүрүгэр этии киллэрэбин.

______________

Саха сирин олохтоохторун дохуоттарын үрдэтиигэ сүрүн төһүүнэн урбаан буолар, маныаха хамсык күүстээх охсууну оҥордо. Ол иһин кириисиһи утары дьаһаллар бастакы бакыаттара, мин хайыы үйэ эппитим курдук, дьоҕус уонна орто биисинэскэ сыһыаннаах этэ. Экэниэмикэни чөлүгэр түһэрии былааныгар урбаанньыттарга көмө эмиэ киирэр.

Саҥа саҕалыыр урбаанньыттарга икки сыллаах нолуок каникуллара уһатылыннылар. Мин сорудахпынан нолуоктааһын патеннаммыт уонна судургутутуллубут тиһигэр усулуобуйалар сымнатыллыахтара, бытархай атыыга уонна уопсастыбаннай аһылыкка патент сыаната уруккутуттан үрдүө суоҕа. Тэрилтэлэр баайдарыгар-дуолларыгар кадаастыр сыанатыттан нолуогу ааҕар туһунан быһаарыы өссө биир сылга сыҕарытылынна.

Былаан быһыытынан ыытыллар өрөспүүбүлүкэтээҕи уонна муниципальнай уорганнар хонтуруоллуур бэрэбиэркэлэригэр мораторий уһатылынна. Маныаха мин биисинэһи ордук-хос ыгыыны аччатар соругу туруорабын. Бүгүн, хомойуох иһин, өрөспүүбүлүкэтээҕи толорор былаас федеральнай уорганнарын сирдээҕи-уоттааҕы структураларын хонтуруоллуур-кэтээн көрөр үлэлэрин сыаналыыр административнай ыгыы индексинэн Саха сирэ 77-с миэстэҕэ турар, манна Нолуок сулууспата уонна Ис дьыала министиэристибэтэ киирбэттэр. Ол аата атын эрэгийиэннэри кытта тэҥнээтэххэ, федеральнай былаас сирдээҕи-уоттааҕы уорганнара аһара кытаанахтар, ыстырааптар ылар өлүүлэрэ үрдүк, ол иһигэр административнай быраабы аан бастаан кэһиигэ. Иллэрээ күн Президент боломуочуйалаах бэрэстэбиитэлэ Юрий Петрович Трутнев 2021 сылга Уһук Илиҥҥэ биисинэскэ административнай ыгыыны аччатар туһунан боппуруоска Россия Федерациятын Генеральнай борокуратууратын, итиэннэ Уһук Илини уонна Арктиканы сайыннарыы министиэристибэтин холбоһуктаах кэллиэгийэлэрэ ыытылларын туһунан иһитиннэрдэ.

Урбаанньыттар билигин дьиҥнээхтик ыарахан балаһыанньаҕа сылдьар кэмнэригэр мин федеральнай, өрөспүүбүлүкэтээҕи, муниципальнай уорганнар хонтуруол туһаайыытын үрдүк сүтүктээх субъектарга хайыһыннаралларыгар, сэрэтии быраактыкатын кэҥэтэллэригэр сүбэлиибин.

Национальнай рейтинг ТОП-20 таһымыгар дьыалабыай уонна инвестиция килиимэтин салгыы тупсарыахха. Көҥүллүүр процедуралар болдьохторун биллэрдик аччатар соругу туруорабын, ол иһигэр тутууга 84-тэн 60 күҥҥэ диэри, уот ситимигэр холбонууга 81-тэн 40 күҥҥэ диэри.

Инвестиция бырайыактарын олоххо киллэриигэ муҥутуурдук олохтоох матырыйааллары туһаныыны, олохтоох үлэһит каадырдары кытыннарыыны ситиһиэххэ. Бырабыыталыстыбаҕа 2021 сылга бөдөҥ хампаанньалар уонна сир баайын туһанааччылар олохтоох табаары оҥорооччулартан атыылаһыыларын көҕүлүүр дьиҥнээхтик үлэлиир ньыманы торумнаан, олоххо киллэрэригэр сорудахтыыбын.

Саҥа саҕалыыр урбаанньыттарга үгүстэригэр бэйэ дьарыктаах буолуутугар нолуоктааһын саҥа эрэсиимин от ыйыгар киллэрии бэлиэ түгэнинэн буолбута. Өрөспүүбүлүкэҕэ номнуо 5 тыһыынчаттан тахса киһи бэйэ дьарыктааҕынан бэлиэтэннэ. Бу 2021 сыл былаанын биллэрдик куоһарар уонна бэйэ дьарыктаахтар ахсааннара салгыы балачча түргэнник элбиир.

Бэйэлэрин биисинэстэрин кистээбэт Саха сирин олохтоохторун өйүөхтээхпит дии саныыбын. Бэйэ дьарыктаахтарга идэнэн дохуокка ааҕыллыбыт нолуоктарын төнүннэрэргэ этии киллэрэбин! Өскөтүн 2020 сылга нолуок суумата федеральнай вычет суотугар толору төннөрүллүбэтэх буоллаҕына, кинилэр өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр киирбит нолуок сууматын төттөрү ылыахтара. Маннык төнүннэрии бэрээдэгин 2021 сылга эмиэ олохтуурга этии киллэрэбин. Бырабыыталыстыбаҕа бэйэ дьарыктаах дьоҥҥо нолуогу төннөрүүгэ сөптөөх үбү көрөн, түргэнник, чопчу төнүннэриини хааччыйарыгар сорудахтыыбын!

________________

Баай култууралаах уонна талааннаах дьонноох буолан өрөспүүбүлүкэбитигэр креативнай экэниэмикэ сайдарыгар эрэллээхпит! Бу дьоҕус биисинэһи көҕүлүүр күүс буолуоҕа.

Араас эйгэни хабар креативнай индустрия экэниэмикэҕэ хайыы үйэ дьоһун кылааты киллэрдэ. Бу IТ-салааҕа, кинематографка, дизайҥҥа, ювелирнай дьыалаҕа, ойуулуур-дьүһүннүүр искусствоҕа, норуот оҥоһуктарыгар үлэлии-хамсыы сылдьар 13 тыһыынчаттан тахса киһи уонна 2,5 тыһыынча биирдиилээн урбаанньыт.

Биһиги билигин тылтан дьыалаҕа киирэрбит ирдэнэр – Саха сирин креативнай бородууктата ырыынакка көхтөөхтүк тахсарын туһугар бары усулуобуйаны тэрийиэхтээхпит.

Манна суол тэлээччинэн Уһук Илиҥҥэ бастакы креативнай кластер – Дьокуускай куоракка “Үлэ кыбартаала” буолуоҕа. 13 тыһ. кв. миэтэрэттэн тахса иэннээх сиргэ анимация, көмпүүтэринэн графика, муусука, дизайн эйгэлэригэр айар бырайыактарга анаан инфраструктура тэриллиэҕэ. Кластер 2021 сыл бүтүүтүгэр арыллара былааннанар.

Биһиги норуот оҥоһуктарын – баай нэһилиэстибэбит ис кыаҕын олоххо киллэриигэ сөптөөх хардыылары оҥорор кэммит кэллэ.

Бүгүн бу эйгэҕэ 4 тыһыынчаттан тахса маастар дьарыктанар: тимир уустара, көмүс уустара, муоһунан кыһааччылар, маһынан уһанааччылар, иистэнньэҥнэр. Бэйэ дьарыгын сайыннарыыга кинилэр үгүс ыарахаттары көрсөллөр. Бу, туох-ханнык иннинэ, сырьену уонна үнүстүрүмүөннэри атыылаһыыга, дьиэни-уоту куортамнааһыҥҥа үп-харчы тиийбэтэ буолар, быыстапкаҕа эбэтэр рекламаҕа кыттыы туһунан этэ да барыллыбат. Онон уус дьоммутугар бэйэлэрин бородууксуйаларын күрэстэһэр кыаҕын үрдэтэллэригэр, оҥоһуктары оҥорон таһаарар эрэ буолбакка, нолуок төлүүр, үлэ миэстэтин тэрийэр уонна үчүгэй дохуоту аахсар урбаанньыт буолалларыгар көмөлөһүөх тустаахпыт.

Урбаан министиэристибэтигэр Култуура уонна духуобунай сайдыы министиэристибэтин кытта бииргэ, Комдрагметалл уонна сайдыы институттара кыттыылаах 2021 сыл кулун тутар 1 күнүгэр диэри өрөспүүбүлүкэҕэ норуотун оҥоһуктарын өйүүр кэлим дьаһаллары торумнуур соругу туруорабын.

Бу дьоһун суолталаах: норуот оҥоһуктарын атын салааларга, ол иһигэр туризм эйгэтигэр, сыһыарыы көдьүүстээх буолуоҕа. Билигин туризмынан дьарыктанааччыларга чэпчэкитэ суох быһыы-майгы үөскээтэ. Урбаанньыттарга өйөбүл кэккэ дьаһаллара көрүлүннүлэр, ол эрээри хамсык кэнниттэн чөлүгэр түһэргэ уонна саҥа таһымҥа тахсарга бу ситэтэ суох, буолаары буолан өрөспүүбүлүкэҕэ туризмы сайыннарыыга күттүөннээх көҕүлээһин оҥоһулла илик.

Кэлэр сылга “Туризм уонна ыалдьыты маанылааһын индустрията” саҥа национальнай бырайыак саҕаланара күүтүллэр. Дойду биэс гыммыт биирин ылар сирдээх-уоттаах Саха сирэ Россияҕа туризм сайдарыгар тутаах түһүлгэ буолар кыахтаах. Бу кыаҕы сүүс бырыһыан толору олоххо киллэриэх тустаахпыт! Туризм аныгы структуратын тэрийэр, каадырдары бэлэмниир, аан дойдуга бэйэбит туристическай бородууктабытын хамсатар сүҥкэн соруктары толорорго интэриэстээх салаалары, урбаанньыттары, энтузиастары түмүөххэ. Оттон сүрүнэ – өрөспүүбүлүкэҕэ ыалдьыты маанылааһын уонна аһаҕас буолуу бүттүүн эйгэтин тэрийии!

Уопсайынан, креативнай экэниэмикэ туһунан этэр буоллахха, туох да мөккүөрэ суох, туохтааҕар да киһи сыаналанар, кини сатабыла уонна дьоҕура.

Саха сирин олохтооҕо бастыҥ олоҕу көрдөөн атын куоракка эбэтэр тас дойдуга барбатын курдук, төрөөбүт өрөспүүбүлүкэтигэр бэйэтин кыаҕын толору арыйарыгар усулуобуйа баар буолуохтаах.

____________

Ытыктабыллаах кэллиэгэлэр!

Өрөспүүбүлүкэ бөдөҥ инфраструктураҕа бырайыактара уонна национальнай бырайыактар дьаһаллара экэниэмикэ үүнүүтүн чөлүгэр түһэриини уонна салгыы сайдыыны көҕүлүүр күүстээхтэр.

Саамай сүрүнтэн саҕалыам – 2021 сыл Өлүөнэ күргэтин тутуу саҕаланыытын сылынан буолуоҕа!

Күүтүүлээх бырайыакпыт судаарыстыба баһылыгын өйөбүлүнэн дьиҥнээхтик олоххо киллэриллэр түһүмэххэ таҕыста. Президент боломуочуйалаах бэрэстэбиитэлэ Юрий Петрович Трутнев өйөбүлүнэн Өлүөнэ күргэтэ макроэрэгийиэн бөдөҥ инфраструктураҕа бырайыактарыттан биирдэстэрин быһыытынан Уһук Илин сайдыытын Национальнай бырагырааматыгар киллэрилиннэ. Бырайыагын уонна симиэтэтин докумуонун оҥоруу бастакы түһүмэҕэ түмүктэнэн, бырайыак билигин федеральнай судаарыстыбаннай экспертизэни барар. Сотору кэминэн тутуу үлэтэ былааннанар.

Ахсынньы 17 күнүгэр Сбербааны кытары сөбүлэһиигэ илии баттаммыта, дойду үбү эргитэр бөдөҥ тэрилтэтэ биһиги бырайыакпыт партнера буолла. Ахсынньы 21 күнүгэр Россия Федерациятын Тырааныспарга министиэристибэтигэр биэдэмистибэлэр икки ардыларынааҕы хамыыһыйа биһиги бырайыакпытын тумус тутуллар бырайыак быһыытынан өйөөн, федеральнай бүддьүөттэн Өлүөнэ күргэтин тутууну үбүлээһин чопчу кээмэйин уонна болдьоҕун быһаарарга Бырабыыталыстыба тырааныспарга хамыыһыйатын көрүүтүгэр ыытта.

Күргэлэри тутууга быйыл хаһааҥҥытааҕар да үрдүк ситиһиилэннибит! Ол курдук “Бүлүү” федеральнай массыына суолугар түөрт сиргэ өрүһү туоруур күргэ тутулунна – Мирнэй оройуонугар Аччыгый Ботуобуйаҕа, Ньурба улууһугар Түүкээҥҥэ, Сунтаар улууһугар Улахан Муҥурга уонна Саһар Үрэххэ.

“Кэбээйи” массыына суолун тутан үлэҕэ киллэрии сыл чаҕылхай түгэнинэн буолла. Бу суол 30 сылы быһа тутулунна, онон устуоруйаҕа киирэрэ туох да омуна суох дии саныыбын!

Кэбээйи улууһун өр сыллаах ыра санаата туолла, билигин сылы эргиччи киин куоракка диэри аҕыйах чааһынан тиийиэххэ сөп буолла.

Кэлэр сылга өссө биир соругу туруорабын. Максим Кирович Аммосов төрөөбүт дойдутугар – Хатырык сэлиэнньэтигэр диэри суолу аспааллааһын ыытыллыбыта үйэ чиэппэриттэн ордунна. 2021 сылга бу үлэ толору түмүктэниэхтээх!

2020 сылга суолу оҥоруу үлэтэ хаһааҥҥытааҕар даҕаны үрдүк көрдөрүүлэннэ: 550 кэриҥэ килэмиэтир уһуннаах араас таһымнаах массыына суола үлэҕэ киирдэ. Биһиги сорукпут – кэлэр сылга бу көрдөрүүнү аччатыа суохтаахпыт!

Федеральнай суолларга үлэ салҕанан барыа. “Куттала суох уонна хаачыстыбалаах массыына суола” национальнай бырайыагынан 200 км кэриҥнээх эрэгийиэн суолларын өрөмүөннүөхпүт. Дьокуускай куоракка 24 км кэриҥэ уулуссаны өрөмүөннээһин күүтүллэр. Киин куорат сүрүн проспегар киэҥ хабааннаах үлэ ыытыллыаҕа. Ленин проспегын саҥардыы куорат устуоруйаҕа киирбит тас көстүүтүн уларытыаҕа, киин куораппыт дьоһун бэлиэтинэн буолуоҕа! Бу суолу оҥорор үлэ 2021 сылга саҕаланыаҕа.

Маныаха, Дьокуускай уулуссатын-суолун ситимин туруга үлэ тэтимин өссө ордук күүһүрдэри ирдиир дии саныыбын. Суоллар туруктара, ордук кытыы өттүгэр уонна куорат ыксатынааҕы бөһүөлэктэргэ ханнык да ирдэбиллэргэ эппиэттээбэт. Ол иһин мин өрөспүүбүлүкэ Тырааныспарга министиэристибэтигэр уонна Дьокуускай дьаһалтатыгар 2021 сылга 45 килэмиэтиртэн итэҕэһэ суох кэриҥнээх уулуссаны өрөмүөннүүр соругу туруорабын! Бырабыыталыстыба үбүлээһин боппуруоһун мээрийэни кытта бииргэ суһаллык көрөрүгэр көрдөһөбүн.

Өрөспүүбүлүкэҕэ урукку өттүгэр ыытылла илик суол үлэлэрэ массыына суолун туругар уонна куттала суох буолуутугар уопсастыба ирдэбилин букатыннаахтык уларытыахтаахтар. Уонунан сыллар тухары биһиги бары мөлтөх, сороҕор киһи кыайан айаннаабат уонна ааспат суолларыгар үөрэнэн хаалбыппыт. Куораттарга уонна сэлиэнньэлэргэ сороҕор киһи уулусса да диирэ уустук суоллара баар буолаллар. Билигин биир да солкуобай хаачыстыбата суох аспаалга кутуллуо суохтаах! Суол үлэтин мөлтөх тэрээһиниттэн тутуу кылгас кэмин биир да күнэ сүтүө суохтаах.

Мин кыһалҕаны туораттан көрөн турбат, бэйэлэрин баҕаларынан уопсастыбаннай хонтуруоллааччы эбээһинэһин сүгэр Саха сирин олохтоохторугар махтанабын. Бүтүн Россиятааҕы Норуот фронун бэрэстэбиитэллэригэр махтанабын. Кинилэр туруулаһыылара өрөспүүбүлүкэтээҕи уонна муниципальнай былаастар болҕомтолорун тардан, үгүс сыыһалары көннөрөргө көмөлөстө. Суоллар саҥа хаачыстыбалара бүттүүн уопсастыба хонтуруолугар тутуллуоҕа диэн эрэнэбин!

2024 сыл бүтүөр диэри биһиги киэҥ хабааннаах үлэни ыытыахтаахпыт – өрөспүүбүлүкэ 16 аэропуордун тутар уонна саҥардан оҥорор соруктаахпыт.

Кэлэр сылга өрөспүүбүлүкэ сэттэ аэропуорка тэҥинэн үлэни саҕалыаҕа, Дьокуускай куорат аэропуордун көтүтэр-түһэрэр балаһатын саҥардан оҥоруу сөргүтүллүөҕэ. Биһиги үлэлэр түмүктэннэхтэринэ, пассажирдарга өҥөнү оҥоруу хаачыстыбата, салгын аалынан көтүү куттала суох уонна тупсаҕай буолуута биллэрдик тупсарын күүтэбит.

Ол эрээри бу үлэ ыытыллар кэмигэр дьоҥҥо табыгаһа суох быһыы-майгы тахсыа суохтаах. Бырабыыталыстыба пассажирдары таһыы харгыстаныытын таһаарбат инниттэн авиахампаанньалары уонна тэрилтэлэри кытта солбук тиһиктэри хааччыйарыгар көрдөһөбүн.

____________________

“Дьиэ-уот уонна куорат эйгэтэ” национальнай бырайыак Саха сирин олохтоохторун дьиэлэрин-уоттарын усулуобуйатын тосту уларытарга, куораттарбыт уонна бөһүөлэктэрбит кэрэ көстүүлээх уонна олорорго тупсаҕай буолалларын ситиһэргэ ананар.

Эһиги билэргит курдук, өрөспүүбүлүкэ сытыы кыһалҕатынан Россия үрдүнэн саахалланар туруктаах олорор дьиэтин ахсаана элбэҕэ буолар. Саха сирин тыһыынчанан олохтооҕо үгүс сыллар тухары киһи тулуйбат, доруобуйаҕа уонна олоххо кутталлаах усулуобуйаҕа олорор. Биһиги билигин олохтоохтору саахалланар туруктаах дьиэлэртэн көһөрүүгэ киэҥ хабааннаах бырагырааманы үлэлэтэбит. Биэс сыл устатыгар бары оройуоннарынан 1 мөл. 100 тыһ. квадратнай миэтэрэттэн тахса саахалланар туруктаах олорор дьиэ суох оҥоһуллуоҕа, 60 тыһыынча киһи көһөрүллүөҕэ. Биһиэхэ тутуу уонна логистика уустуктарыгар чэпчэтии көрүллүбэт, уобарастаан эттэххэ, хас биирдии тоһоҕо Арктикаҕа көмүс тоһоҕо буолан тиийэр. Онон биһиги иннибитигэр уустук сорук турар. Баһаам элбэх үбү болдьоҕор туһаныахтаахпыт, дьон тупсаҕай дьиэлээх-уоттаах буоларын ситиһиэхтээхпит!

Үлэ хааччахтааһынтан, үлэһит илии тиийбэтиттэн иҥнибэккэ бара турар. Сыл түмүгүнэн өрөспүүбүлүкэ оройуоннарыгар көһөрүү бырагырааматынан элбэх кыбартыыралаах 43 дьиэ үлэҕэ киирэн, 5,5 тыһыынча киһи саҥа дьиэлэннэ.

Саахалланар туруктаах олорор дьиэ оннугар саамай элбэх дьиэ Чурапчы улууһугар, Дьокуускайга, Алдан уонна Өлүөхүмэ оройуоннарыгар тутуллан үлэҕэ киирдэ, оттон Жатай бөһүөлэгэ Россияҕа саахалланар туруктаах дьиэтэ суох бастакы нэһилиэнньэлээх пуунунан буолла!

Ити эрээри дьиэни-уоту тутууга балаһыанньа судургута суох. Сыл түмүгүнэн өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 515 тыһыынча квадратнай миэтэрэ олорор дьиэ үлэҕэ киириэҕэ. Бу ааспыт сыллааҕар 8% аҕыйах.

Чуолаан быйыл Дьокуускай куоракка олорор дьиэни үлэҕэ киллэрии көрдөрүүтэ олох эмискэ аччаан, былырыыҥҥы көрдөрүүттэн 13% түстэ. Бу саҥа кыбартыыраларга сыана күүскэ үрдээһинигэр тиэрдэр. Маннык быһыыны-майгыны туоратан, куоракка инники сылларга ситиһиллибит олорор дьиэни үлэҕэ киллэрии кээмэйин уонна тэтимин чөлүгэр түһэриэххэ!

Дьон куораттарга уонна сэлиэнньэлэргэ дьиэ туттарга, дьиэлэрэ тупсаҕай буоларыгар үбүн туһанарга бэлэм. Онон хас биирдии муниципалитет сир учаастактарын кэтэх дьиэни-уоту туттууга көхтөөхтүк биэрэн, дьон-сэргэ бүрүкүрээттии мэһэйи көрсүбэккэ дьиэ туттар усулуобуйатын тэрийэрэ ирдэнэр. Учаастактар инфраструктураларын оҥоруу уһулуччу болҕомтону эрэйэр. Манна “Тыа сиригэр сири-уоту кэлим сайыннарыы” бырагыраама кыахтарын муҥутуурдук туһаныахха. Бу бырагыраамаҕа быйыл 155 мөл. солкуобай ыытыллыбыта, кэлэр сылга эмиэ итиччэ кээмэйдээх үп көрүлүннэ.

_____________

Быйыл энергетикэ, ол иһигэр энергетикэҕэ айылҕа күүһүн туһаныы эйгэтигэр бырайыактар олоххо киирдилэр.

Икки хонуктааҕыта Тиксиигэ тыал күүһүнэн үлэлиир дизельнэй ыстаансыйа – чөлүгэр түһэр энергетикэ ураты эбийиэгэ үлэҕэ киирбитэ. Ыстаансыйа Россия уонна Япония технология өттүгэр кыттыгас үлэлэрин бэлиэтинэн буолла, салгыы киэҥ хабааннаахтык сайдар кэскиллээх. Быйыл Арктика оройуоннарыгар уотунан хааччыйар 6 комплексы тутууга энергосервис хантараактара түһэрилиннилэр.

Балаҕан ыйын 21 күнүгэр “Газпром” ПАУо-ны кытта өрөспүүбүлүкэни гааһынан хааччыйыы уонна гааһы киллэрии сайдыытын бырагырааматын бигэргэппиппит.

2025 сылга диэри “Сибиир күүһэ” магистральнай гаас турбатыттан Өлүөхүмэ, Ленскэй, Алдан уонна Нерюнгри оройуоннарыгар 16 нэһилиэнньэлээх пууҥҥа гаас киириэҕэ, өссө биэскэ бырайыактыыр үлэ ыытылынна.

Күөх төлөнү киллэрии Саха сирин уонунан тыһыынча олохтооҕун олоҕун уйгутун тупсарыаҕа уонна Саха сирин Арҕаа уонна Соҕуруу өттүнээҕи оройуоннарын экэниэмикэтин уонна социальнай үүнүүтүн көҕүлүүр күүс буолуоҕа диэн эрэнэбин.

Сотору кэминэн 2030 сылга диэри өрөспүүбүлүкэҕэ убатыллыбыт айылҕа гааһын туһаныы бырагыраамата бигэргэниэҕэ. Бу бырагыраама сылааһынан хааччыйар эбийиэктэргэ, нэһилиэнньэлээх пууннарга гааһы киллэриигэ, тырааныспар уонна тыа хаһаайыстыбатын предприятиеларыгар, ОДьКХ тэрилтэлэригэр убатыллыбыт айылҕа гааһын туһаныыны кэҥэтиигэ туһуланна.

Өрөспүүбүлүкэҕэ убатыллыбыт гааһы туһаныы сылга 100 тыһыынча туоннаҕа тиийиэн уонна куоһарыан да сөп. Маннык кээмэйи хааччыйарга Бырабыыталыстыбаҕа убатыллыбыт айылҕа гааһын оҥорон таһаарыыга социальнай-экэнэмиичэскэй өттүнэн урутаан сайдар сир-уот чэрчитинэн чэпчэтии эрэсиимин туһанар кыахтаах киэҥ хабааннаах инвестиция бырайыагын олоххо киллэрэр соругу туруорабын.

Уопсай сыалбыт – мотуор уматыгын сыаната дьиҥнээхтик түһэрин ситиһии, билиҥҥи сыана ханнык баҕарар оҥорон таһаарыыны харгыстыыр, дьон дохуотун “сиир”!

Бүгүн гаас магистральнай турбатыттан ыраах сытар, айылҕа убатыллыбыт гааһын тутулуга суох туһаныыга киирэр пилотнай поселениелар быһаарылыннылар. 2021 сылга маннык үлэ Хаҥалас улууһун Хачыкаат сэлиэнньэтигэр ыытыллара былааннанар. Нам уонна Хаҥалас пилотнай улуустарга тыа хаһаайыстыбатын тиэхиньикэтин гаас уматыкка көһөрүү саҕаланыаҕа.

Гаас уматык ырыынагын сайыннарыыны, убатыллыбыт айылҕа гааһын кутан биэрэр инфраструктураны тэрийиини өйүүр дьаһаллары ылынныбыт.

Гаас уматыкка көспүт тырааныспарга нолуок ыстаапката 50% чэпчэтилиннэ. Гааһы кутан биэрэр саҥа үлэҕэ киирэр эбийиэк нолуоктан босхолонор буолла. Бу курдук тиэхиньикэни гаас уматыкка көһөрүүнү көҕүлүүр ньымалар салгыы олохтоннохторуна табыллар. Гаас уматыгы кутар эбийиэги тутарга сир учаастагын биэрии уонна докумуонун оҥоруу хаамыыта судургу буоларын ситиһиэх тустаахпыт.

Гаас уматыгы киллэрии экэниэмикэҕэ экология да өттүнэн, ороскуоту да аҕыйатыыга көдьүүстээх буолуоҕа. Итиэннэ, биллэн турар, олохтоохторго быһаччы туһалаах буолуоҕа!

_______________

Ытыктабыллаах кэллиэгэлэр!

Ил Дархан дуоһунаһыгар киирэн баран мин бастакынан Экология өттүнэн этэҥҥэ буолуу туһунан Ыйаахха илии баттаабыппын эһиги билэҕит. Ол ылбычча быһаарыы буолбатах этэ. Чөл туруктаах экология – биһиги барыбыт уонна кэлэр көлүөнэбит соргулаах олоҕун тирэҕэ буолар диэн бигэ санаалаахпын. Ону тэҥэ тулалыыр эйгэни харыстааһын – барыбыт дьыалабыт, ким да онтон туора туруо суохтаах дии саныыбын.

Сүрүн хайысхаларынан үлэ бара турар, икки сыл иһигэр үтүө түмүктэр бааллар.

Биһиги аан дойду үрдүнэн суолталаах ураты айылҕабыт пааркаларын харыстыыр үлэни салгыы күүһүрдэбит. От ыйыгар Россия Бырабыыталыстыбатын дьаһалынан “Эһэлээх арыылар” судаарыстыбаннай айылҕа тыытыллыбат сирэ тэрилиннэ. Бу маны ситиһэргэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин Экологияҕа, айылҕаны туһаныыга уонна ойуур хаһаайыстыбатыгар министиэристибэтэ Тыытыллыбатах айылҕа аан дойдутааҕы пуондатын кытта күүстээх үлэни ыытта.

Өрөспүүбүлүкэбит иэнин 37% ураты харыстанар сир-уот буолар, биһиги ону салгыы чөл хаалларар соруктаахпыт. Инникитин экологическай кэтээн көрүүнэн хабыллар сир-уот иэнин кэҥэтэр былааннаахпыт. 2018 сылга бу көрдөрүү 42% эбит буоллаҕына, билигин 56% тэҥнэстэ.

Айылҕа харыстабылын уопсастыбаннай иниспиэктэрдэрин ахсаана икки төгүл элбээтэ.

Бу сулууспалаах үлэһиттэр буолбатах, сүрэхтэрин баҕатынан төрөөбүт сирдэрин-уоттарын араҥаччылыырга туруммут олохтоох дьон. Дьокуускай куораттан Олег Геннадьевич Маклашов, Анатолий Александрович Паршин бэйэлэрин холобурдарынан дьон айылҕаҕа сыһыанын тупсараллар. Амма улууһуттан төрүттээх Александра Николаевна Киренская экологическай сырдатыынан дьарыктаммыта хас да сыл буолла. Маннык гражданскай позициялаах дьон Сахабыт сиригэр аҕыйаҕа суохтар. Бу патриотизм биир көстүүтэ буолар дии саныыбын.

Социальнай эппиэтинэстээх буолуу бириинсибинэн үлэлиир хампаанньалар, сир баайын туһанааччы-тэрилтэлэр элбээн эрэллэр. Олор ахсааннарыгар “АЛРОСА” АХ, “Таас-Юрях Нефтегазодобыча” ХЭУО, “Полярнай авиалиниялар” авиахампаанньа бааллар.

Бүгүҥҥү күҥҥэ өрөспүүбүлүкэбитигэр тулалыыр эйгэни харыстааһыҥҥа туһуламмыт 43 корпоративнай бырагыраама олоххо киллэриллэр. 2018 сылга бу бырагыраамалар уопсай бүддьүөттэрэ 6 800 мөл. солкуобайга тэҥнэспит буоллаҕына, быйыл икки төгүл кэриэтэ улаатан, 11 700 мөл. солкуобайга тэҥнэстэ.

Куораттар уонна сэлиэнньэлэр туруктара, коммунальнай хаһаайыстыба туруга экология өттүнэн этэҥҥэ буолууга, дьон олоҕор куттал суоһаабат буолуутугар быһаччы дьайар.

Өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун ыраас уунан хааччыйыы кыһалҕатын быһаарар үлэбитин тохтоппоппут. Өлүөхүмэҕэ уунан хааччыйыы тиһигин уларытан тутуу, Покровскайга ууну ыраастыыр ыстаансыйалары тутуу үлэтэ түмүктэнэн эрэр. Үөһээ Бүлүүгэ уу хаһаайыстыбатын эбийиэктэрин, Жатайга туттуллубут ууну ыраастыыр ыстаансыйаны тутуу үлэтин саҕалыахпыт.

“Бөх” кыһалҕатын быһаарыы дьэ оннуттан хамсаан эрэр. Дьокуускай куоракка сылга 150 тыһыынча тонна тобоҕу харайар ыстаансыйаны тутар туһунан концессионнай сөбүлэһии баттанна. Бу ыстаансыйа сыаната 1 млрд 200 мөл. солкуобайга тэҥнэһэр. Дьокуускай куорат өр сыллаах кыһалҕатын чугастааҕы сылларга быһаарыы ирдэнэр. Бөҕү харайар эргэ полигону сабан, 2023 сылга диэри бары эбийиэктэри үлэҕэ киллэрэн, саҥа полигону тутарга сорудахтыыбын!

Бары оройуоннар кииннэригэр бөҕү кэлим араарар, таҥастыыр ыстаансыйалары тутуу былааннанар. Улахан кыамталаах ыстаансыйалар Аллараа Бэстээххэ, Бүлүүгэ, Ньурбаҕа, Алдаҥҥа, Мирнэйгэ уонна Нерюнгрига тутуллуохтара.

Сыл ахсын өрөспүүбүлүкэ экологиятыгар улахан хоромньуну ойуур баһаардара таһаараллар. Килиимэт, салгын температурата уларыйан истэҕин ахсын бу кыһалҕа улаатан иһиэҕэ, Арктика улуустарын эмиэ хаарыйыаҕа диэн учуонайдар сабаҕалыыллар. Кэнники икки сылга өрөспүүбүлүкэ хотугулуу-илиҥҥи өттүгэр ойуур баһаарын ахсаана 5 төгүл, уокка былдьаммыт сир иэнэ 6 төгүл улаатта.

Кыһалҕаны килиимэт уларыйыытыгар, үп тиийбэтигэр сигэнэн бэйэбититтэн халбарыта олоруохпутун сөп. Ол эрээри биһиги оннук суолу тутуспаппыт!

Бырабыыталыстыба 2021 сылга ойуур харыстабылыгар салгын аалларын салаатын тэрийэн, Баатаҕай бөһүөлэгэр олохтууругар сорудахтыыбын. Суһаллык баһаардары умулларыыны хааччыйарга баһаарынай сулууспа парашютнай-десантнай салаатын күүһүрдүөхпүт. “Якутлесресурс” ойууру баһаартан харыстыыр чаастарын ахсаанын элбэтиэхпит.

Айылҕабыт, ойуурдарбыт көмүскэллээх буолуохтаахтар, ол туһугар биһиги, Саха сирин олохтоохторо, эппиэтинэстээх сыһыаммытынан күүс-көмө буолуохтаахпыт!

_________________________

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархана буоларым быһыытынан миэхэ Саха сирин Арктиката, хотугу норуоттар олохторун усулуобуйатын тупсарыы, төрүт олохтоохтор үгэс буолбут көрүҥүнэн дьарыктанар кыахтарын хааччыйыы, тылларын, ураты култуураларын, олохторун укулаатын чөл хаалларыы биир тумус тутуллар хайысханан буолар. Маны тэҥэ Арктикаҕа аныгы киһиэхэ ирдэнэр барыта баар буолуохтаах, оттон олохторун таһыма Россия орто көрдөрүүтүн кытта тэҥнэһиэхтээх.

Өрөспүүбүлүкэ Арктикаҕа туһуламмыт саҥа бэлиитикэтин олоххо киллэрии Россия Арктикаҕа судаарыстыбаннай бэлиитикэтин торумнааһыны кытта сэргэ саҕаламмыта.

Быйыл сүрүн суолталаах докумуоннары – Судаарыстыбаннай бэлиитикэ төрүтүн, Арктикатааҕы зонаны сайыннарыы стратегиятын, биисинэскэ чэпчэтии туһунан сокуоннары ылынныбыт. Норуот дьокутааттара уонна Бырабыыталыстыба түмсүүлээхтик үлэлээбиттэрин түмүгэр дьылҕаны быһаарар докумуоннары ылынарга Саха сирин этиилэрэ өйөбүлү ыллылар.

Саҥа бырайыактарга 1 мөл. солкуобайтан кырата суох үбү укпут дьоҕус уонна орто биисинэс субъектарыгар нолуок чэпчэтиллибит эрэсиимэ тарҕанар. Хорҕолдьуну хостуур бырайыактаах “Янолово” хампаанньа уонна сүөһүнү научнай иитии эйгэтигэр бырайыактаах учуонай Никита Зимов Арктикатааҕы зона бастакы резиденнэринэн буоллулар. Кэлэр сылга 40-ча кэриҥэ бырайыагы көрүөхпүт.

Арктикатааҕы зона резиденнэрэ аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох хотугу норуоттарга таһаарбыт хоромньуларын толуйар эбээһинэстэрэ сокуонунан бигэргэннэ. Үөрэххэ, доруобуйа харыстабылыгар, култуураҕа уонна успуорка судаарыстыба оҕоҕо өйөбүлүгэр туһуламмыт кэлим дьаһаллардаах “Арктика оҕолоро” кэлим бырайыак туһунан өрөспүүбүлүкэ көҕүлээһинэ өйөбүлү ылла. Аан дойдутааҕы элбэх тыллаах Интернет-порталы тэрийэр “Арктика төрүт олохтоох норуоттарын тыл уонна култуура өттүнэн нэһилиэстибэлэрин сыыппараҕа көһөрүү” бырайыакпыт Арктикатааҕы сүбэ таһымыгар биһирэннэ.

Арктикатааҕы бөһүөлэктэр инфраструктураларын саҥардан биэрии үлэтэ сөргүтүллэн эрэр. Улахан уларыйыы туһунан этэр эрдэ, ол эрээри хамсааһын баар. Отут сыллаах тохтобул кэнниттэн хаарбах туруктаах дьиэлэри көһөрүү бырагырааматын көмөтүнэн Арктикаҕа элбэх кыбартыыралаах дьиэлэри тутуу саҕаланна. Быйыл Өлөөн улууһугар 3 олорор дьиэ үлэҕэ киирдэ, арктикатааҕы оройуоннарга 2025 сылга диэри элбэх кыбыратыыралаах 496 дьиэ көһөрүллэн, 8,5 тыһыынча кэриҥэ киһи саҥа дьиэҕэ киириэҕэ.

Олорор дьиэни тутууну сэргэ хотугу бөһүөлэктэргэ тупсаҕай усулуобуйа тэриллиэхтээх. Тиксиини сайыннарыы кэлим былаана, Өлөөнү энергия өттүнэн көдьүүстээх бөһүөлэккэ уларытар “Өйдөөх түөлбэ” бырайыак ырытан оҥоһуллар. Маннык хабааннаах бырайыактары Арктика зонатыгар бүтүннүүтүгэр тарҕатыахпыт. Салгыы бу хайысханан Арктикаҕа олоххо киллэриллиэхтээх инфраструктура бырайыактара киирбит национальнай бырайыактар уонна судаарыстыбаннай бырагыраамалар чэрчилэринэн үлэлиэхпит.

Бүгүҥҥү күҥҥэ хотугу улуустар олохтоохторун тыын кыһалҕаларын – арктикатааҕы оройуоннары аһынан-үөлүнэн хааччыйыы боппуруоһун быһаарыыга күүһү түмэргэ ыҥырабын.

Арктикаҕа аһы-үөлү тиэрдии боппуруоһун өрөспүүбүлүкэ сылын аайы быһаарар. Ол курдук быйыл эмиэ Бырабыыталыстыба аһы-үөлү тиэрдэр соругун толордо. Ол эрээри судаарыстыба сакааһын кээмэйэ уопсай наадыйыы 10% эрэ сабар кыахтаах. Арктика олохтоохторугар удамыр сыаналаах үүт бородууксуйата, сибиэһэй оҕуруот аһа уонна фрукта тиийбэт. Килиэби буһарыы, оҕо аһылыгын тэрийии боппуруоһа сытыытык турар.

Арктика олохтоохторун туһалаах уонна сөптөөх аһынан-үөлүнэн хааччыйыы сыалын туруоран, бу кыһалҕаны кэлим быһаарар кэм кэллэ!

Бу соругу быһаарарга судаарыстыба өйөбүлүгэр тирэҕирэн дьоҕус биисинэс уонна муниципалитет көхтөөхтүк кыттыахтаах.

Туох-ханнык иннинэ таһаҕаһы тиэрдии логистикатын тупсарыы ирдэнэр. Арктика бары оройуоннарын 13 эргиэн-логистика кииннэрэ саҥа тиһик тирэх точкаларынан буолуохтара.

Аһы-үөлү харайыынан уонна тарҕатыынан эрэ муҥурдаммакка, олохтоох булт бородууксуйатын батарыы соругун учуоттаан, бу кииннэри тутуу үлэтин түргэтэтиэхтээхпит.

Бырабыыталыстыбаҕа кэлэр сылга Арктика оройуоннарыгар килиэби астыыр, оҕуруот аһын үүннэрэр уонна теплицэнэн, сибиинньэни уонна көтөрү иитиинэн дьарыктанар урбаанньыттары өйүүр кэлим дьаһаллары ырытан оҥороругар сорудахтыыбын. Олохтоохтору оҕо аһылыгынан уонна аһытыллыбыт үүт бородууксуйатынан хааччыйар хайысхалар булгуччу учуоттаныахтаахтар.

Бу сорудаҕынан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Арктика сайдыытыгар уонна хотугу норуоттар дьыалаларыгар министиэристибэтэ “Саха Өрөспүүбүлүкэтин Арктикатааҕы зонатын уонна Хоту дойду төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттарын сайыннарыы” судаарыстыбаннай бырагыраамаҕа тирэҕирэн дьарыктаныахтаах.

Арктика олохтоохторун хаачыстыбалаах аһынан-үөлүнэн хааччыйыы – хотугу улуустар олохтоохторун чөл туруктарын уонна уһун үйэлэниилэрин мэктиэтэ. Бу ураты суолталаах социальнай сорук суһал быһаарыыны ирдиир!

_____________________

Арктика олоҕо биир сиргэ турбат, өрөспүүбүлүкэ уһук оройуоннарыгар нэһилиэнньэ олоҕун тупсарарга көҕүлүүр уларыйыылар тахсаллар.

Ахсынньы 2 күнүгэр сүдү суолталаах түгэн буолла – сибээс оптическай-волоконнай утаҕа Өлөөҥҥө тиийдэ. Полярнай эргимтэ тас өттүгэр сибээс оптическай-волоконнай утаҕын тардыы былаана соторутааҕыга диэри олоххо киириэ суох курдуга. Ол былааммыт хайыы үйэ туолан, улуус киинэ Саха сирин Арктикатыгар 4G-интернеттээх бастакы нэһилиэнньэлээх пуун буолла. Оптическай-волоконнай сибээс салгыы Муустаах акыйаан хайысхатынан Анаабыр улууһугар тардыллыаҕа.

Быйыл 1500 км кэриҥэ усталаах сибээс утаҕа тардылынна. Өрөспүүбүлүкэ 10 оройуонун 22 нэһилиэнньэлээх пууна сибээскэ холбонно. Бу үлүгэрдээх үлэ социальнай өттүнэн төһө көдьүүстээҕий? Дьоҥҥо туох кыаҕы үөскэттэ?

Быйыл дьаҥ тарҕаммыт ыксаллаах кэмигэр сибээс кыаҕын толору туһанныбыт. Икки сыл иһигэр Интернет ситимигэр 709 оскуола, балыыһа, олохтоох дьаһалта холбонно. Бу коронавируһу утары охсуһууга тутаах суолталаммыта саарбахтаммат.

Кылгас кэм иһигэр үөрэх тиһигэ дьиэттэн үөрэниигэ көстө, онон оҕолор хааччахтааһынтан иҥнибэккэ үөрэннилэр.

Киэҥ сири сабардаан сытар өрөспүүбүлүкэбитигэр COVID-19 ыалдьыбыт дьону быһаарар уонна эмтиир үлэ сыыппара технологията суох ыытыллара уустук. 15 тыһыынчаттан тахса телемедицинэ консультацията оҥоһулунна, ол түмүгэр тыһыынчанан дьон туруга тубуста, олоҕо быыһанна. “Облачнай поликлиника” сервис дьон бырааһы кытта ыраахтан олорон сүбэлэһэр кыаҕын үөскэттэ. Сыыппара сервистэрэ тест түмүгүн ылыыны түргэтэтэттилэр, колл-кииннэр ноҕоруускаларын намтаттылар. Ол түмүгэр дьоҥҥо кутталлаах ыарыыттан үөскээбит тыҥааһын намтаата.

Ааһан эрэр сыл сыыппараны сайыннарыыга көхтөөхтүк ыытыллар үлэ көдьүүстээҕин, сөптөөҕүн көрдөрдө. 2021 сылга эбии 500 кэриҥэ социальнай тэрилтэ интернеккэ холбонуоҕа. Өрөспүүбүлүкэ олохтооҕун Биир кэлим социальнай картата олоххо киллэриллэр. Бу карта хайысхата кэҥэтиллиэҕэ, холобур, элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн кэлэр сылтан субсидияламмыт авиабилиэттэри, чэпчэтиилэри араас тэрилтэни кэрийбэккэ ылар кыахтаныа.

Быйыл Саха сирин инновация уонна сыыппара өттүнэн сайыннарыы стратегическай ыйааҕын биир соругун толордубут. Ол эбэтэр нэһилиэнньэ 85% киэҥ балаһалаах Интернет  ситимигэр холбонно. Бу соругу толоруу 2024 сылга былааннаммыта.

2021 сылга өрөспүүбүлүкэ 9 оройуонун 48 нэһилиэнньэлээх пуунугар 2,5 тыһыынчаттан тахса килэмиэтир усталаах сибээс оптическай-волоконнай утаҕа тардыллара былааннанар. “Бүтэһик миилэ” кыһалҕатын быһаарар соругу туруорабын. Түргэн Интернеттээх нэһилиэнньэлээх пууннарга маннык сибээс хас биирдии олохтооххо!

_____________

Ытыктабыллаах норуот дьокутааттара!

Экэниэмикэни чөлгө түһэрии уонна салгыы сайыннарыы өрөспүүбүлүкэни 2032 сылга киһи хапытаалын күрэстэһэр кыаҕынан бастыҥ эригийиэн оҥорор стратегическай сыалбытын ситиһэргэ тирэх буолуоҕа.

Судургутук эттэххэ, хас биирдии Саха сирин олохтооҕун бастыҥ үөрэҕинэн хааччыйыахпыт, социальнай этэҥҥэ буолууну уонна чөл туруктаах буолууну ситиһиэхпит.

Быйыл өрөспүүбүлүкэ үөрэҕин тиһигэ уустук усулуобуйаҕа бэйэтин аналын – оҕолору үөрэтиини бигэтик толорор кыахтааҕын бигэргэттэ. Үөрэнээччилэр тустарыгар бэйэни харыстаммат үлэлэрин, бастыҥ билиини биэрэргэ дьулуурдарын иһин Саха сирин педагогтарыгар ис сүрэхпиттэн махталбын биллэрэбин!

Ыарахаттары аахсыбакка өрөспүүбүлүкэ үтүө үгэһин салҕыыбыт: быйыл 10 саҥа оскуола дьиэтэ үлэҕэ киирдэ, 2021 сылга 12-тэн аҕыйаҕа суох оскуоланы тутар былааннаахпыт. 9 оҕо саада тутулунна, кэлэр сылга өссө 15 оҕо саадын тутуохпут! Дьокуускайга култуура уонна үөрэх эбийиэктэрин тутуу бырайыага түмүктэннэ. Ол түмүгэр киин куоракка 4 саҥа оскуола, 5 оҕо саада уонна култуура 3 эбийиэгэ үлэҕэ киирдэ. Маннык бырайыактары салҕыы дойдуну сайыннарыы тутаах институттарын кытта олоххо киллэриэхпит.

Инфраструктура, биллэн турар, үөрэх саҥа эйгэтин олохсутуу тирэҕэ эрэ буолар. Оҕолорбут кыра эрдэхтэриттэн науканан уонна технологиянан дьарыктанан, аныгылыы толкуйдуур, айар-тутар, итэҕэстэри булар-ырытар, хамаандаҕа үлэлиир дьоҕурдарын сайыннарыыга сүрүн болҕомтону ууруохтаахпыт. Кинилэр өрөспүүбүлүкэҕэ ситиһиилээхтик сайдар уонна талбыт идэлэринэн дьарыктанар кыах баарын өйдөөн, науканы уонна инженер идэтин талартан куттаммат буолаллара улахан суолталаах.

Оҕолорбут тустарыгар бу боппуруоһу быһаарарга былаас, биисинэс уонна уопсастыбаннас түмсүүлээх буолуохтаахпыт. Бу хайысханан ситиһиилээхтик үлэлиирбитигэр бигэ эрэллээхпин.

Быйыл Норуоттар икки ардыларынааҕы Арктика оскуолата аһылынна, сотору кэминэн Наука дьоҕус академиятын саҥа үөрэтэр корпуһа аанын арыйыаҕа, “Хотугу сулус” оҕо сынньанар уонна чэбдигирэр киинэ тутулла турар. Өрөспүүбүлүкэ куораттарыгар уонна оройуоннарыгар оҕо технопаркалара, ИТ-кииннэр уонна да атын оҕону сайыннарар инновационнай кииннэр арыллаллар. Ону барытын ааттыырга хас да мүнүүтэ барыаҕа.

Сүрүнэ диэн, бу барыта уһулуччу талааннаах уонна кыахтаах эрэ оҕолорго анамматын умнуо суохтаахпыт.

Өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбата оҕону кыра эрдэҕиттэн уонна бары өттүнэн сайыннарыы биир кэлим экотиһигин тэрийэр дьаһаллары ылыныахтаах. Маннык экотиһик сүрүн бириинсибэ – үөрэх бары инновационнай кыаҕын Саха сирин хас биирдии оҕотугар тиэрдии.

Маныаха сүрүннүүр оруолу, хара ааныттан толкуйдаммыт эбээһинэһигэр төннөн, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Кэлэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондата ылыаҕа! Сүрүн сыалбыт – өрөспүүбүлүкэни күүстээх ИТ-салаалаах, инники күөҥҥэ сылдьар технологиялаах уонна креативнай сиэктэрдээх, күүстээх научнай-техническэй уонна култуурунай элиталаах эрэгийиэн дэттэрэр көлүөнэни иитэн таһаарыы.

2021 сылга Бырабыыталыстыба уонна Кэлэр көлүөнэ тус сыаллаах пуондата сайдыы институттарын тардан Дьокуускай куоракка Кэлэр көлүөнэ пааркатын тутууну саҕалыылларыгар сорудахтыыбын. Саха сирин оҕолорун киэҥник хабан, 2022 сылга Норуоттар икки ардыларынааҕы 2-с интеллектуальнай оонньууларга бэлэмнэниэхтээхпит. Хас биирдии оҕо аан дойду тыһыынчанан талааннаах оҕолорун биир сыыппара платформатыгар түмэр тэрээһинигэр кыттар кыаҕын үөскэтиэхтээхпит.

Үөрэх эйгэтигэр олоххо киллэриллэр кэскиллээх бырайыактартан биисинэс туора турбат.

Балаҕан ыйыгар А. Авдолян “Саҥа дьиэ” үтүө дьыала пуондатын кытта “Кэлэр кэм точката” үөрэх ураты комплексын тутар туһунан сөбүлэһиини баттаспыппыт. Саҥа таһымнаах оскуола үөрэх хаачыстыбатын стандартын өрө тардыаҕа уонна сүрүн баайбыт – киһи хапытаала үрдүүрүгэр көмөлөһүөҕэ.

Саҥа кэм ирдэбилинэн профессиональнай үөрэх тиһигин уларытыахпыт. Оробуочай каадырдары бэлэмнииргэ экэниэмикэ ирдэбилинэн эрэ хааччахтанар табыллыбат. Кыра хамнастаах үлэҕэ эрэ үлэлиир кыахтаах исписэлиистэри бэлэмнээһин – ыччаппыт олоххо ситиһиитин сарбыйыы.

Ол иһин профессиональнай-техническэй үөрэх хаачыстыбатын уонна таһымын хас эмэ төгүл үрдэтэр эрэ буолбакка, идэҕэ сыһыаны уларытар соругу туруорабыт.

Ол соругу толорууну Суперкампуһу – Хаҥаласка орто профессиональнай үөрэх тэрилтэтин үөрэтэр-оҥорон таһаарар кластерын тэрийииттэн саҕалыахпыт.

Суперкампуска олорорго уонна үөрэнэргэ, үлэ ырыынагар ирдэнэр исписэлиистэри бэлэмнииргэ, үрдүк технологиялаах салааларга ситиһиилээхтик үлэлииргэ табыгастаах аныгы инфраструктура тэриллиэҕэ.

Сорукпут – аныгы хабааннаах элбэх хайысхалаах үөрэх тэрилтэтин эрэ буолбакка, култуура уонна уопсастыба киинин тэрийии.

Суперкампус Туймаада хочотун сайыннарыы тосхоло буолуоҕа. Оттон “Саха сирэ” урутаан сайдар сир-уот бырайыактарын олоххо киллэрэр Хаҥалас кэлэр кэм сирин-уотун, аан дойду таһымнаах профессиональнай билии киинин быһыытынан салгыы сайдыаҕа.

__________________

Ытыктабыллаах доҕоттор!

Бу уустук кэмҥэ туруорар соруктарым толоруллалларыгар эһигиттэн, баҕар, ким эрэ саарбахтыан сөп. Ол эрээри мин өрөспүүбүлүкэ модун, бараммат кыаҕар бүк эрэнэбин. Бэҕэһээ эрэ былааннаммыт бүгүн номнуо олоххо киллэриллэр.

Онон наука оруолун уонна кыттыытын хаһааҥҥытааҕар да күүһүрдүөхтээхпит.

Килиимэппит уонна ирбэт тоҥҥо олохпут уларыйа турарынан сибээстээн олоххо-дьаһахха, инфраструктураҕа куттал суох буолуутун хааччыйарга инженернэй эйгэҕэ чинчийиилэри ыытыахтаахпыт. Энергетикэ уонна ититиинэн хааччыйыы схематыгар наука өттүнэн бигэ тирэх, тутууга уонна суол хаһаайыстыбатыгар саҥа матырыйааллары туттуу ирдэнэр. Ааһан эрэр сыл биотехнология уонна медицинэ эйгэтигэр чинчийии тыын суолталааҕын дьэҥкэтик көрдөрдө.

Бу уонна да атын соруктары 2025 сылга диэри өрөспүүбүлүкэ научнай-технологическай сайдыытын судаарыстыбаннай бырагыраамаларыгар олоҕуран толоруохпут. Бүддьүөттэн үбүлээһин сөргүтүллэр, 2021 сылтан научнай чинчийиигэ уонна ырытыыга 200 мөл. солкуобайтан итэҕэһэ суох үп көрүллүөҕэ.

Чинчийэр институттар холбоһуктарын, М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университеты, Уһук Илин кэккэ эрэгийиэннэрин түмэр “Хоту” научнай-үөрэтэр киин Саха сирин учуонайдарын чинчийиилэрин аан дойду таһымыгар таһаарарга төһүү күүс буолуоҕа.

2020 сылга федеральнай сүүмэрдиир куонкурус түмүгүнэн “Хоту” НҮөК аан дойдутааҕы таһымнаах биэс киин ахсааныгар киирбэтэ, ол эрээри бу куонкуруска бэлэмнэнии дьоһун уопуту биэрдэ. Киин бырайыактыыр офиһын күүһүрдүөхпүт, Уһук Илиҥҥи эрэгийиэннэри уонна индустриальнай партнердары кытта бииргэ үлэлиэхпит. Инникитин “Хоту” НҮөК аан дойдутааҕы таһымнаах киин буоларын ситиһиэх тустаахпыт!

__________________

Ытыктабыллаах норуот дьокутааттара, кэллиэгэлэр!

Ааһан эрэр сыл былаас дьайыыта, биир сомоҕо буолан көдьүүстээх дьаһаллары ылынар уонна ону тиһэҕэр тиэрдэр кыахпыт хас биирдии киһи этэҥҥэ буолуутугар быһаччы суолталааҕын көрдөрдө.

Дьоҥҥо тирээн турар кыһалҕалара ханнык таһымҥа уонна ханнык ньыманан быһаарыллара оруолу оонньообот, дьон былаас бары таһымын биир кэлим курдук ылынар. Ол иһин публичнай былаас биир кэлимин туһунан Конституция саҥа балаһыанньаларын олоххо киллэрэн, дьон туһугар таһаарыылаахтык, түмүктээхтик үлэлиэхтээхпит. Олохсуйбут тиһиги быспакка судаарыстыбаннай былаас уонна олохтоох бэйэни салайыныы уорганнарын хардарыта дьайсар саҥа ньымаларын олоххо киллэриэхтээхпит. Маны ситиһэргэ былаас бары көрүҥнэрин тэҥ эппиэтинэстээх сыһыаннара төһүү күүс буолуоҕа.

Ол номнуо олоххо киллэриллэр. Холобур, төһө да мунципальнай былаас боломуочуйатыгар киирдэр, оройуоннарга бары оскуолалар, оҕо саадтара өрөспүүбүлүкэ суотугар тутуллаллар. Этэргэ дылы, суол икки хайысхалаах буолар. Ол эрэн, хомойуох иһин, сорох олохтоох былаастар боломуочуйа суоҕунан сирэйдэнэн, бу боппуруостары быһаарартан куотунар түгэннэрэ тахсар. Инникитин маннык быһыы-майгы тахсыбатын ситиһиэхтээхпит. Боломуочуйа туһунан ытаммакка эрэ дьон кыһалҕатын түргэнник уонна хаачыстыбалаахтык быһаарыы сүрүн сорукпут буолар эбээт.

Муниципальнай тэриллиилэри – оройуон административнай кииннэрин бөдөҥсүтүү боппуруоһугар төннөбүн.

Биир нэһилиэнньэлээх пуун икки, сороҕор үс да өттүттэн салаллар. Онно дьаһалтаны уонна муниципальнай тэрилтэлэри хааччыйарга элбэх үп көрүллэр. Аллайыаха улууһугар оройуон киинин дьаһалтатын уонна оройуон дьаһалтатын холбуур уопут номнуо баар. Маннык дьаһал төһө көдьүүстээҕин быһаарар билигин эрдэ, ол эрээри аҕыйах ахсааннаах улууска аҥардас хааччыйыыга тахсыбыт кэмчилээһин хас да мөлүйүөн солкуобайга тэҥнэстэ.

Олохтоох бэйэни салайыныы уорганнара үлэ эрэ миэстэтэ буолуо суохтаахтар, бүддьүөт хайаҕастарын кылгас кэмҥэ саба сатаан, боппуруостары үрдүнэн эрэ быһаарарынан муҥурданыа суохтаахтар. Уопсастыбаны, биисинэһи тардыбакка бүддьүөт үбүгэр эрэ тирэҕирэн салайыы – сайдыы суолун тэлбэккэ кыһалҕаны мунньууга тэҥнэһэр. Муниципальнай былаастар эппиэтинэстэрэ сир-уот кыаҕын экэниэмикэ сайдыытыгар туһаайыыга, дьон дьоҕурун арыйарга дьиҥ усулуобуйаны тэрийиигэ сытар.

Билиҥҥи кэмҥэ муниципалитеттар баһылыктарын быыбардаан талыыны суох оҥорор туһунан кэпсэтии үгүстүк иһиллэр буолла. Сокуон бу боппуруоһу өрөспүүбүлүкэ таһымыгар быһаарары көҥүллүүр. Мин санаам уларыйбат, муниципальнай тэриллиилэр баһылыктарын быыбардаан талыыны өйөөбүтүм, өйүүбүн даҕаны. Дьиҥнээх лиидэр киһи баһылык буолуохтаах. Баһылык аптарытыатыттан, ону таһынан олохтоохтор итэҕэллэрин көрдөрүүтүттэн элбэх тутулуктааҕын бары көрө-истэ сылдьабыт. Бу уһулуччу суолталаах!

Ил Түмэн дьокутааттара Муниципальнай тэриллиилэр сүбэлэрин кытта өрөспүүбүлүкэбит публичнай былааһын биир кэлим тиһигин быраап өттүнэн тирэҕин олохсутуу чэрчитинэн, ыйыллыбыт хайысхалары учуоттаан, сокуон көҕүлээһиннэрин ырытыыны саҕалыылларыгар көрдөһөбүн.

2021 сылга Россия Федерациятын Федеральнай Мунньаҕын Судаарыстыбаннай Дууматын быыбара буолаары турар. Бу быыбар бигэ быһыыга-майгыга ыытыллыахтаах, Саха сирин олохтоохторо быыбарга эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһалларын хааччыйан, өрөспүүбүлүкэбит дойду сокуону таһаарар үрдүкү уорганыгар дьоһуннук кыттарын ситиһиэхтээхпит.

Бу сүдү суолталаах, тоҕо диэтэр, Сахабыт сирэ киэҥ сири сабардаан сытар уонна үгүс өрүттээх эрэгийиэн буолар. Биһиги Россия баараҕай сорҕотун сайыннарыыга дьоһун миэстэни ылабыт, экэниэмикэ уонна социальнай эйгэ уларытыыларыгар инники сылдьабыт. Тэтимнээх уларыйыылары ситэ эрэ сатыыр федеральнай статист оруолугар сылдьарбыт табыллыбат. Саха сирэ 90-с сылларга курдук сокуону оҥорууга инники күөҥҥэ сылдьыахтаах!

Онон норуот дьокутааттарын, өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннаһын парламены уларытыыга өссө төгүл болҕомто уураргытыгар, аныгыскы быыбар кэннэ Ил Түмэни идэтийбит көрүҥҥэ көһөрүү боппуруоһун ырытаргытыгар ыҥырабын. Аппарааты сарбыйан, бастайааннай төрүккэ олоҕуран үлэлиир дьокутаат ахсаанын 35-кэ тиэрдии парламент көдьүүһүн үрдэтиэҕэ.

Онуоха Ил Түмэҥҥэ баартыйалар бэрэстэбиитэллэрин 25% диэри аҕыйатыахха, ол оннугар норуокка чугас биир мандааттаах дьокутааттары элбэтиэххэ диэн этии киллэрэбин.

Саха сирин парламена дойду эрэгийиэннэрин сокуону таһаарар уорганнарын ортолоругар айдааннаах түгэннэринэн буолбакка, дьон туһугар олоххо киллэриллибит сокуоннарын ахсаанынан уонна хаачыстыбатынан лиидэр буолуо диэн бигэ эрэллээхпин!

______________

Ытыктабыллаах Саха сирин олохтоохторо!

Биһиги сотору кэминэн өрөспүүбүлүкэбит 100 сылын бэлиэтиэхпит. Дойду Президенин Ыйааҕынан өрөспүүбүлүкэбит 100 сыллаах үбүлүөйэ – бүтүн Россия таһымнаах бэлиэ даата буолла. Бу бэлиэ түгэн биһиги салгыы тэтимнээхтик сайдарбытыгар төһүү күүс буолуоҕа, Сахабыт сирэ улуу Россия быстыспат сорҕото буоларын өссө төгүл бигэргэтиэҕэ.

Үбүлүөйү көрсө өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн саҥа дьиэлэри, оскуолалары, балыыһалары тутуохпут, суоллары өрөмүөннүөхпүт, аныгы хабааннаах уопсастыбаннай сирдэри тэрийиэхпит.

Өрөспүүбүлүкэбит 100 сыллаах үбүлүөйүгэр бэлэмнэнии култуура эйгэтигэр улахан оруоллаах буолуоҕа.

Ол курдук 2022 сылга Таатта улууһун Томтор нэһилиэгэр култуура уһулуччулаах деятелэ Борис Федорович Неустроев – Мандар Уус бырайыагынан этнокултуура комплекса тутуллуоҕа. Быйыл комплекс сүрүн эбийиэгэ – Моҕол Ураһа тутулунна.

Быйыл Хаандыгаҕа саҥа бибилэтиэкэ, Дьокуускайга Гагарин аатынан Култуура уонна аныгы искусство киинэ, Сунтаарга Кыыл Уолун аатынан Норуот айымньытын киинэ тутулунна. Сарсын Майаҕа Д.Ф. Ходулов аатынан Култуура киинэ, онтон ахсынньы 29 күнүгэр Бүлүүгэ Култуура дыбарыаһа аһыллыаҕа.

Кэлэр сылга Эдьигээҥҥэ этнокултуурунай киин, Ньурбаҕа драмтыйаатыр, Зырянкаҕа успуорт уонна култуура киинэ арыллыахтара. Өрөспүүбүлүкэ үбүлүөйүн көрсө Таатта Чөркөөҕөр, Үөһээ Бүлүү Харбалааҕар, Намҥа култуура кииннэрэ тутуллуохтара. Бу кииннэргэ өрөспүүбүлүкэбит чулуу дьонун Былатыан Ойуунускай, Исидор Бараахап уонна Максим Аммосов ааттарыан иҥэриэхпит!

Култуура аныгы хабааннаах саҥа дыбарыастара уонна дьиэлэрэ Сахабыт сирин олохтоохторун түмэр, өрөспүүбүлүкэбит ураты култууратын сайыннарар кииннэринэн буолуохтара.

Төһө да хааччахтааһын ыксаллаах усулуобуйата олохтоннор, Сахабыт сирин олохтоохторо култуураны кытта быстыспат ситимнээхтэрин көрдөрдүлэр. Өрөспүүбүлүкэбит “Россия саамай ааҕар эрэгийиэнэ” ааты ылыахтааҕын ылбыта ону туоһулуур.

Сахабыт сирин, дойду бүттүүн да култуурунай олоҕун бэлиэ түгэнинэн Никита Аржаков «Тыгын Дархан» киинэтэ буолла. Бу киинэни устарга Сахабыт сирин тыһыынчанан олохтооҕо кыттан, норуот киинэтин аатын ылыахтааҕын ылла! Дмитрий Давыдов «Пугало» киинэтэ «Кинотавр» Россиятааҕы киинэ сүрүн фестивалыгар кыайыы өрөгөйүн биллэ. Судаарыстыба уонна биисинэс бииргэ үлэлиир усулуобуйаларыгар Саха сирин креативнай салаатын быһыытынан киинэ индустриятын уонна мультимедиа искусствотын салгыы өйүөхпүт.

Онон, аныгы инфраструктураны тэрийии, култуура үгүс өрүттээх уонна ситиһиилээх үлэтэ – бу өйү-санааны уонна култуурунай-духуобунай эйгэни уларытыыны быһаарар Саха сирин олоҕун уобараһа. Духуобунас, култуура уонна айар үлэ уопсастыба бигэтик сайдыытыгар сабыдыаллыыллар, бүтэр уһугар экэниэмикэ өттүнэн сайдыыны быһаараллар.

Өрөспүүбүлүкэ үбүлүөйдээх даатата Саха сирин норуоттарын геокултуурунай уратыларын өйдүүргэ саҕахтары арыйыаҕа. Дойду Президенэ Россия Арктиканан уонна хотугу сиринэн-уотунан “улаатыаҕа” диэн эппитигэр олоҕуран, Саха сирин норуоттарын геокултуурунай уратыларын өрөспүүбүлүкэ Арктикатын кытта дьүөрэлии сайыннарыахха сөп. Ону ситиһэргэ тиһиктээх үлэни саҕалаатыбыт – Норуоттар икки ардыларынааҕы Арктика оскуолата арылынна, Арктикатааҕы култуура института таһаарыылаахтык үлэлиир, Арктикатааҕы эпос уонна култуура киинэ тутуллар.

Үбүлүөйгэ бэлэмнэнии уруккуга сыһыаммытын уларытар уонна сыыһаларбытын көннөрөр кыаҕы биэрэр.

Уруккуга ытыктабыла суох сыһыантан ордук куһаҕан туох да суох. Хомойуох иһин, билигин биһиги урукку кэм өйдөбүнньүктэригэр үтүө сыһыаннаахпытынан киэн туттар кыахпыт суох. Холобур, Дьокуускайга баар икки архитектурнай пааматынньык туруга кыбыстыылаах быһыыны-майгыны үөскэтэр. Мин Ярославскай уулуссатыгар турар Реальнай училище уонна Эр дьон прогимназиятын туһунан этэбин. Бу дьиэлэртэн туох даҕаны хаалымаары гынна. Маннык сыһыан салҕанан барара табыллыбат. Онон Өрөспүүбүлүкэ Бырабыыталыстыбатыгар 2021 сыл саҥатыттан бу дьиэлэри сөргүтэр үлэлэри саҕалыырга сорудахтыыбын.

Маны таһынан Дьокуускай куорат салалтата “Эргэ куорат-2” бырайыагы олоххо киллэриини саҕалыырыгар ыҥырабын.

2019 сыллаахха архитектура куонкуруһа ыытыллыбыта, тутуу концепцията быһаарыллыбата. Ол эрээри күн бүгүҥҥэ диэри үлэ хамсыы илик. Олорор дьиэлэри тутуу күүскэ ыытыллар, ол түмүгэр аҕыйах сылынан Залог оройуонугар устуоруйаны кэрэһилиир туох да хаалбат кутталлаах. Бу боппуруоһу быһаарарга куорат дьаһалтата күүскэ ылсарыгар көрдөһөбүн. Залог оройуона дойду Хотугулуу-Илиҥҥи өттүгэр саамай кырдьаҕас куорат киэн туттуута буоларыгар өрөспүүбүлүкэттэн көмө баар буолуоҕа.

Өрөспүүбүлүкэ 100 сылын бэлиэтээһин олорон ааспыт кэммитин ахтан-санаан ааһыы эрэ буолбакка Сахабыт сирин олохтоохторун олорор эйгэлэрин саҥа стандартын, куораттарга уонна тыа сиригэр экология, култуура, тупсаҕай оҥоруу уонна сынньалаҥ эйгэтин саҥа хаачыстыбатын сайыннарыы саҥа кэрдииһигэр тахсыы буолуохтаах.

Ол эрэн бүгүҥҥү күҥҥэ киин куораппыт сайдыытын өйүүр механизмнар аныгы кэм ирдэбилигэр эппиэттээбэттэр. Онон 2021 сылга Саха Өрөспүүбүлүкэтин историческай, административнай, үбүн, үөрэҕин уонна наукатын киинин быһыытынан Дьокуускай куораты бигэтик сайыннарыы сүрүн хайысхаларын быһааран, куорат статуһун туһунан сокуону саҥардан биэрии ирдэнэр. Бырабыыталыстыба уонна куорат дьаһалтата Ил Түмэн уонна куорат Дууматын дьокутааттарын, өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннаһын кытыннаран, саҥа сокуон бырайыагын ырытан оҥороллоругар көрдөһөбүн.

Маны таһынан бастакы кыбартаал түмүктэниэр диэри өрөспүүбүлүкэ киин куоратын 2022-2032 сылларга социальнай-экэнэмиическэй сайдыытын туһунан ыйаах бырайыагын оҥорон киллэрэргэ көрдөһөбүн. Кэлэр уон сыл иһигэр Дьокуускай куорат олох хаачыстыбатынан уонна киһи хапытаалынан дойду бастыҥ куораттарын ахсааныгар киириэхтээх. Куораппыт 400 сыллаах үбүлүөйүн Арктика култуурунай киинин быһыытынан, сири-уоту уонна инфраструктураны сайыннарыыга аан дойду хотугу куораттарыгар холобур буолан көрсүөхтээх!

Доҕоттор!

Үбүлүөйү көрсө уопсастыбабыт саҥа хаачыстыбатын олохтуохтаахпыт уонна дириҥ өйдөбүлүнэн толоруохтаахпыт. Таҥнары түһүүлээх санааны кыйдыахтаахпыт, өстөөхтөрү уонна буруйдаахтары көрдүүрү тохтотуохтаахпыт. Өрөспүүбүлүкэбит сайдыытын туһугар сырдык санаа тула түмсүөхтээхпит. Тыйыс усулуобуйалаах сирбитигэр атыннык дьаһанарбыт табыллыбат. Уопсастыба үтүөҕэ тардыһыытынан, сүдү сыаллары ситиһиигэ дьулуурунан эрэ биһиги иннибит диэки барабыт, сайдыы саҥа саҕахтарын арыйабыт.

Саха сирэ уруккуттан араас норуоттарга, кинилэр үгэстэригэр уонна итэҕэллэригэр үтүө сыһыаннаах. Ол биһиги баайбыт уонна элбэх омуктаах өрөспүүбүлүкэҕэ эйэлээх олохпут мэктиэтэ буолар.

Быйыл биһиги Саха сирин устуоруйатыгар уонна билиҥҥи олоҕор православие ураты суолтатын өссө төгүл сыаналаан Дьокуускайдааҕы епархия 150 сылын бэлиэтээтибит. Өрөспүүбүлүкэҕэ атын конфессиялар бэрэстэбиитэллэрин духуобунай олохторун хааччыйарга бары усулуобуйа тэриллэр.

Саха норуотун үгэстэрин, култууратын үйэттэн-үйэҕэ тиэрдэр сыаллаах уопсастыбаннай киини тэрийии боппуруоһун уопсастыба үгүстүк туруорар, бэйэбиттэн да биирдиилээн ыйыталаһаллар. Бу билиҥҥи олохпутугар сөп түбэһэр дьоһуннаах быһаарыныы дии саныыбын, онон олоххо киирэрин өйүүбүн. Баай-дуол уонна сир сыһыаннаһыыларын министиэристибэтэ Дьокуускай куорат дьаһалтатын кытта быһаарсан, Саха норуотун өй-санаа, култуура өттүнэн үгэстэрин киинэ тутуллар сирин быһаараргытыгар көрдөһөбүн.

Өрөспүүбүлүкэ устуоруйаҕа киирэр даатата сааһыттан, омугуттан, ханнык дойдуга эбэтэр куоракка олороруттан тутулуга суох Саха сирин төрөөбүт дойдутунан ааҕар дьону барытын түмэр күүс буолуохтаах.

Биир дойдулаахтарбытын кытта сибээһи бөҕөргөтөн биһиги аан дойдуга аһаҕас буолабыт, өрөспүүбүлүкэбитин, сыаннастарбытын өссө киэҥник сырдатар кыахтанабыт. Дойдуларын кытта ситими быспат санаалаах атын дойдуларга олорор биир дойдулаахтарбыт көмөлөрүнэн аан дойдуну кытта култуура, наука, үөрэх эйгэтигэр сибээс олохтуохтаахпыт. Ситиһиилэринэн, инники күөҥҥэ сылдьар идэлэринэн уонна технологияларынан көмөлөһөр баҕалаах биир дойдулаахтарбытыгар утары хардыылыахтаахпыт. Бырабыыталыстыба уонна сайдыы институттара  акциялаах уопсастыбаларга, стартаптарга уонна саҥа бырайыактарга биир дойдулаахтарбытын тутулуга суох дириэктэр, эксперт уонна сүбэһит быһыытынан тардарга усулуобуйаны тэрийэргитигэр көрдөһөбүн.

Доҕоттор! Билиҥҥи үйэҕэ дьону кытта кэпсэтиигэ кыраныысса уонна сир ырааҕа мэһэй буолбат. Саха сирин олохтоохторун ахсаана биир мөлүйүөҥҥэ тиийэ илик да буоллар, Саха сирин төрөөбүт дойдуларынан ааҕар биир дойдулаахтарбытын кытта түмсэн, элбии уонна эбии күүһүрэ туруохпут!

______________________

Элбэх да, аҕыйах да буолларбыт, сүрүнэ диэн хас биирдии киһи буолар. Кини олоҕо, этэҥҥэ буолуута уонна ситиһиитэ!

Аан дойду үрдүнэн аймалҕаны таһаарбыт сыл хас биирдии киһи уонна уопсастыба бүттүүнэ уйанын көрдөрдө. Норуоту харыстааһынтан суолталаах туох да суоҕун өйдөөтүбүт. Үлэбит барыта бу сыалы ситиһэргэ туһуланыахтаах.

Үрдүк таһымнаах медицинэ өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун этэҥҥэ буолууларын бигэ тирэҕинэн уонна быһаарар факторынан буолуохтаах.

Бүгүҥҥү күҥҥэ күүспүтүн доруобуйа харыстабылын дьоҥҥо чугас бастакы сүһүөҕэр түмтүбүт. Коронавируһу утары охсуһууга медицинэни түмэ тардыбыппыт. Ол да буоллар бу хайысханан ыытыллар үлэ биир да күн тохтообот.

“Доруобуйа” национальнай бырайыагынан өрөспүүлүкэҕэ уопсайа 18 биэлсэр-акушер пууна тутуллан үлэҕэ киирдэ. Верхоянскайга 180 киһини сырытыннарар кыахтаах поликлиникалаах балыыһаны тутуу үлэтэ түмүктэнэн эрэр. Искэн ыарыытын амбулаторнай кииннэрин тэрийии үлэтэ салҕанар. Ааһан эрэр сылга маннык кииннэр Бүлүүгэ, Өлүөхүмэҕэ, Покровскайга уонна Ленскэйгэ үлэҕэ киирдилэр.

Промышленнай оройуоннарга доруобуйа харыстабылын сайыннарыы былаанынан Ленскэйгэ тымыр салаата үлэҕэ киирдэ, Нерюнгри оройуоннааҕы киин балыыһатыгар тымыр салаатыгар ангиографическай комплекс атыылаһылынна. Онон Саха сирин соҕуруу өттүн олохтоохторо Дьокуускайга эбэтэр Россия киин куораттарыгар барбакка эрэ үрдүк таһымнаах медицинэ көмөтүнэн туһанар кыахтаныахтара. Нерюнгригэ, ахсынньы 28 күнүгэр, экэниэмикэни сайыннарыы кииннэрин тэрийии бырагырааматын көмөтүнэн оҕо поликлиниката хапытаалынай өрөмүөн кэнниттэн аанын нэлэччи арыйыаҕа!

2020 сылга доруобуйа харыстабылын бастакы сүһүөҕүн тупсарыы бырагырааматын көмүскээбиппит. Бырагырааманы биэс сылга үбүлээһин кээмэйэ 13 миллиард солкуобайга тэҥнэһиэҕэ, онтон 90% – федеральнай үп.

Оройуон таһымыгар ураты болҕомто ууруллуоҕа. 12 оройуоннааҕы киин балыыһаларга поликлиникалар уонна стационардар аныгы куорпустара тутуллуохтара. 2021 сылга Чурапчыга, Бүлүүгэ, Ытык Күөлгэ, Уус Маайаҕа уонна Муома Хонуутугар балыыһа комплекстарын тутууну саҕалыахпыт.

Дьокуускайга тутулла турар Сүрэх уонна Искэн ыарыытын кииннэрэ Уһук Илиҥҥэ үрдүк технологиялаах медицинскэй көмө тутаах тэрилтэлэринэн буолуохтара.

Бырабыыталыстыба федеральнай үбү тардан суһаллык 245 миэстэлээх Өрөспүүбүлүкэтээҕи сыстыганнаах ыарыылар клиническэй балыыһаларын бырайыак-симиэтэ докумуоннарын ырытан оҥороругар уонна тутуу үлэтин саҕалыырыгар сорудахтыыбын.

Өрөспүүбүлүкэтээҕи доруобуйа харыстабылын тиһигэ тургутууну дьоһуннаахтык ааһан эрэр. Ол эрэн пандемия медицинскэй өҥө кэмигэр оҥоһуллуутугар, хаачыстыбатыгар, дьоҥҥо тиксимтиэ буолуутугар кэккэ кыһалҕалар баалларын көрдөрдө. Ол кыһалҕаларга эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһыахтаахпыт. Өрөспүүбүлүкэ доруобуйатын харыстабылыгар улахан, сорох өттүгэр төрдүттэн уларытыылар киириэхтээхтэр. Онон медицинэ уопсастыбата доруобуйа харыстабылын тиһигин тупсарыы үлэтигэр көхтөөхтүк кыттарыгар ыҥырабын.

Тупсарыы сүрүн сыалынан Саха сирин олохтоохторун доруобуйаларын чөл хаалларыыга халыып буолбут сыһыаны тохтотуу буолар. Эрэгийиэммит хатыламмат уратытыгар сөп түбэһэр доруобуйа харыстабылын инфраструктуратын тэрийии уолдьаста.

Медицинскэй көмөнү тэрийии сүрүн хайысхатынан дьоҥҥо табыгастаах усулуобуйаны олохтооһун буолуохтаах. Медицинскэй чөлгө түһэрии уонна паллиативнай көмө тиһигэ саҥа таһымҥа тахсыахтаах.

Дьон санитарнай-эпидемиологическай этэҥҥэ буолуутугар саҥа сыһыаны олохтуохтаахпыт. Кэлэр сылга дьон доруобуйатыгар быһаччы дьайбыт уонна коронавирустан сылтаан дьарҕа ыарыыларга тиэрдибит пандемия содулун туоратар күүстээх үлэни ыытыахтаахпыт. Өрөспүүбүлүкэ хас биирдии олохтооҕун туругун чөлгө түһэрэргэ, санаатын көтөҕөргө уонна инникигэ эрэлин бөҕөргөтөргө уопсастыба бүттүүнэ көмөлөһүөхтээх.

Медицинэ науката практикаттан тэйиитин тохтотон, аан дойдутааҕы клиническэй уонна научнай кииннэр уопуттарын, ситиһиилэрин киэҥник туһаныахтаахпыт. Өрөспүүбүлүкэ тутаах медицинскэй тэрилтэлэригэр ыарыһах уратытын учуоттаан ыарыыны быһаарар уонна эмтиир платформалары тэрийии ирдэнэр. Ыарыһах туругун ыраахтан кэтээн көрүүнү уонна телемедицинэни сайыннаран, дьоҥҥо медицинскэй көмөнү оҥоруу тиксимтиэ буолуутун хааччыйыахпыт.

Биир сүрүн хайысхабыт – биотехнологиялары сайыннарыы уонна биологическай матырыйаал бааннарын тэрийии. Туспа хайысха – биологическай уонна килиэккэ технологияларын эйгэтигэр каадырдары бэлэмнээһин.

Саха сирин норуоттарын генофондаларын чөл хаалларыы уонна элбэтии соруга турар. Ону ситиһэргэ аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттар бэрэстэбиитэллэрин хабан, генетическэй пааспардааһыны сайыннарыахтаахпыт.

Сахабыт сирин олохтоохторун чөл туруктарын хааччыйыыга туһуламмыт кэлим соруктары быһаарарга тумус тутуллар уонна тус сыаллаах хайысхалары быһаарыахтаахпыт. Бырабыыталыстыба 2025 сылга диэри кэмҥэ доруобуйа харыстабылын эйгэтигэр Ил Дархан стратегическай Ыйааҕын бырайыагын олунньу 1 күнүгэр диэри бигэргэтиигэ киллэрэригэр сорудахтыыбын.

Доруобуйа харыстабыла уонна медицинэ киһи доруобуйатын харыстааһын уопсай тиһигин ураты суолталаах сорҕото буолар. Чөл туруктаах буолуу усулуобуйатын тэрийиигэ төрдүттэн уларытыы ирдэнэр. Экология, олорор эйгэ хаачыстыбата, үлэ, олох-дьаһах, сынньалаҥ усулуобуйата, сөптөөх ас-үөл, арыгыттан аккаастаныы, наркотигы утары охсуһуу уонна, биллэн турар, успуорт уонна физкултуура – бу барыта Сахабыт сирин дьоно төрүөхтэриттэн кырдьыахтарыгар диэри дьоллоох уонна чөл туруктаах буолууларын төрдө буолуохтаах.

Тус бэйэбит уонна оҕолорбут чэгиэн туруктаах буолалларыгар дьулуһуубут уонна харыстабыллаах сыһыаммыт олохпут нуормата буолуохтаах. Ону аҥаардас бобуунан-хаайыынан ситиһии хайдах да кыаллыбатын бүгүҥҥү олохпут дьэҥкэтик көрдөрдө. Хас биирдии киһиэхэ чэгиэн туруктаах буолуу ордугун көрдөрөн, саҥа култуураны олохтуохтаахпыт.

Уопсастыбаны кытыннаран бу киэҥ хабааннаах хамсааһыны саҕалыырга “Чэгиэн киһи – Саха сирин кэскилэ” өрөспүүбүлүкэ стратегическай көҕүлээһинин биллэрэбин!

Ону олоххо киллэрэргэ судаарыстыба матырыйаалынай да, үбүнэн да баайын туттууну төрдүттэн уларытыы ирдэнэр. Бары бырагыраамаларга уонна эрэгийиэннээҕи бырайыактарга Саха сирин олохтоохторугар куттал суох буолуутун, чөл туругу хааччыйыыга уонна олоҕу тупсарыыга туһуламмыт дьаһаллар киириэхтээхтэр уонна ону олоххо киллэрэргэ үп көрүллүөхтээх.

Саҥа Стратегияны сүрүннүүр туһуттан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханыгар Чэбдик олох сүбэтин тэрийэр туһунан иһитиннэрэбин. Сүбэ састаабыгар идэлээхтэр уопсастыбаларын бэрэстэбиитэллэрин, учуонайдары, экспертэри, уопсастыбаннай лиидэрдэри киллэриэхпит.

Ытыктабыллаах доҕоттор, Саха сирин олохтоохторо!

Дьон доруобуйатыгар суоһаабыт кутталлары көрсөн, дьон этэҥҥэ буолуутун чөл хаалларар уонна тупсарар инниттэн уопсастыбаны уларытыыга эппиэтинэстээх хардыы оҥоруохтаахпыт. Киһи олоҕо тугунан да кэмнэммэт, туохтааҕар да күндү, онон дьоҥҥо кыһамньы туохтааҕар да үрдүк суолталаах буолуохтаах!

Ол иһин кэлэр 2021 сылы Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр Чэбдигирии сылынан биллэрэбин!

____________________

Ытыктабыллаах биир дойдулаахтарым!

Ааһан эрэр сыл олохпутун саҥаттан анааран көрөргө, дьиҥ аналбытын толкуйдуурга күһэйдэ.

Түмсүүлээх буолуу уонна хардарыта көмөлөһүү, амарах сыһыан букатын саҥа, тутаах суолталанна. Ол онтон хас биирдии киһи туруга, эрэлэ уонна этэҥҥэ буолуута быһаччы тутулуктанара көһүннэ!

Биһиги күүстээх санаалаах, түмсүүлээх буоламмыт аан дойду үрдүнэн тарҕаммыт эрэли сүтэрии кыһалҕатын мүлчү көттүбүт. Үтүөҕэ, сырдыкка итэҕэлбитин сүтэрбэтибит. Дойдуга да, Сахабыт да сиригэр бэйэ-бэйэҕэ эрэнии урут-уруккуттан тутаах хаачыстыбабыт буолар. Киһи киһиэхэ итэҕэлэ, түмсүүлээх буолуута уустук усулуобуйалаах дойдубутун сайыннарарга, дьоллоох олоҕу олорорго тыын суолталаах!

Бу ураты нэһилиэстибэбитин салгыы бөҕөргөтүөхпүт диэн бүк эрэнэбин!

Аһаҕас уонна эйэҕэс буолууну, чиэһинэй, көнө майгыны ханнык да баайтан өрө тутуохтаахпыт.

Үтүө ааты өрө тутар “эрэллээх сыһыан экэниэмикэтин” тэрийиэхтээхпит. Уонна, биллэн турар, хардарыта дьайсыы харгыстарын туоратан, дьону кытта быһаччы, аһаҕастык кэпсэтэн, биир дойдулаахтарбыт былааска итэҕэллэрин күүһүрдүөхтээхпит.

Ытыктабыллаах доҕоттор!

Үөскээбит уустуктары этэҥҥэ туоруохпут, ааһан эрэр сыл сүрүн кыһалҕалара быһаарыллыахтара диэн итэҕэйэбин.

Кэлэр сылга хааччаҕа суох үлэни уонна үөрэҕи, доҕордуу көрсүһүүлэри уонна бырааһынньыктары саҥаттан сыаналаан урукку олохпутугар төннүөхпүт диэн бигэ эрэллээхпин!

Уларыйыы кэмэ төрөөбүт өрөспүүбүлүкэбитигэр, дойдуга бүттүүнүгэр саҥа саҕахтары арыйыаҕа диэн эрэнэбин!

Сахабыт сирин хас биирдии олохтооҕор бу уустук сылга халбаҥнаабат эрэлгит, эр санааҕыт, эппиэтинэстээх сыһыаҥҥыт иһин барҕа махталбын биллэрэбин. Ис сүрэхпиттэн чэгиэн туругу, холку майгыны уонна бигэ санааны баҕарабын! Кэлэн иһэр 2021 сылынан!

Следите за самым важным и интересным в Telegram-канале и WhatsApp-группе ЯСИА