Кинилэр саамай күүппэт, кыбыстар, таһырдьа да тахсыбат бырааһынньыктара — Кыайыы күнэ этэ… Ол эрэн Аанчык кэргэнигэр таптала умуллубатаҕа. Бачча сыллар тухары сүрэҕин түгэҕэр кистээн илдьэ сылдьар тапталын Тиихээнин сыыһа быһыытын кини бырастыы гыммыта ыраатта. Кинини хаһан да таҥнарбатаҕа…
Горнай улууһун «Сыккыс» литературнай түмсүүтүн кыттыылааҕа Александра Ивановна Капитонова дьикти ааттаах «Дэһэнтиир ойоҕо» диэн дьоҕус кэпсээннэрин кинигэтэ «Үлэ күүһэ» хаһыат эрэдээксийэтигэр бэчээттэнэн таҕыста.
Ааптар бу кэмҥэ диэри улаханнык сырдатылла илик Аҕа дойду улуу сэриитин кэмигэр дэһэнтиирдээһин тиэмэтин билиһиннэрэргэ холонор. Ол да саҕана, оннооҕор кэлиҥҥи кэмҥэ, бу туһунан ханна да улаханнык кэпсэммэт этэ.
Дьиҥэр дэһэнтиирдээһин Былыргы Рим кэмин саҕаттан, Чыҥыс Хаан, Наполеон да аармыйаларыгар кытта баар көстүү.
Сэбиэскэй кэмҥэ кистэлэҥҥэ тутулла сылдьыбыт, кэлин арыллыбыт чахчылартан көрдөххө, Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр Сэбиэскэй аармыйаҕа сулууспалыыртан 1 мөл. 700 тыһ. киһи дэһэнтиирдээбит, 2 мөл. 500 тыһ. киһи куота сылдьыбыт. Итилэртэн 150 тыһ. киһи байыаннай кэм балаһыанньатыгар олоҕуран, ытылларга уураахтаммыт.
Биһиэхэ, Горнайга, дэһэнтиирдээһин элбэх түбэлтэтэ тахсан, улахан аймалҕаннаах кэмнэр саҕаламмыттара. Дьиҥэр ити сэриигэ барааччылары ситэ быһааран өйдөппөккө, үгүстэрин дьиэлэригэр дьоннорун, кэргэттэрин, оҕолорун да кытта көрүһүннэрбэккэ илдьэ баралларыттан буолбута. Оттуу сырыттахтарына хаайыылаах курдук өмүтүннэрэн тутан илдьии түмүгэр күрүүр түбэлтэлэр тахсыталаабыттара.
Муҥар, сэрии саҕаланаатын кытта сэбиэскэй былааһы утарар, суулларарга холонор «Горнайдар саагыбардара» диэн ааттаах холуобунай дьыала тэриллэн, элбэх киһи дойдуну таҥнарааччылар ахсааннарыгар киллэриллэн хаалбыта. Сымыйа буруйдааһыҥҥа, репрессияҕа түбэһэн, суорума суолламмыттара, хаайыы дойдуламмыттара. Дэһэнтиирдээбит биир дойдулаахтарбытын «саагыбарсыктар саллааттара буолуохтаахтар» диэн ити дьыалаҕа сыбыы сатаабыттара оройуоҥҥа улахан охсууну оҥорбута.
Саҥа күн сирин көрөр кинигэҕэ Александра Капитонова дэһэнтиирдээбит киһи дьиэ кэргэнигэр, оҕолоругар кытта хайдахтаах курдук ыар, баттыгастаах күннэр ааҥнаабыттарын ааҕааччыга уустаан-ураннаан тиэрдэр. Бу суруйуутун кини элбэхтик кэпсэппит, билэр ытык кырдьаҕаһын, дьиҥнээх олоҕун оччотооҕу кэмин таарыйар. Билигин кимиэхэ эрэ «Саамай күүппэт, дьиэттэн да тахсыбат, дьонтон кыбыстар бырааһынньыктара — Кыайыы күнэ этэ» диэтэххэ, хайа да киһи тута өйдүө суоҕа. Ол дэһэнтиирдэр дьиэ кэргэттэрэ этэ.
Кини кэргэнэ дэһэнтиирдии сылдьан, сир анныгар хаһыллыбыт үүтээҥҥэ олордохторуна, НКВД-лар тиийэн кэлэллэр. Бэринэн тахсыбатахтарын иһин гранатанан үлтү тэптэрэн өлөртүүллэр. Аанчык бастакы уонна үйэтигэр соҕотох таптала, икки оҕотун тулаайах хаалларан, оннук анараа дойдуга аттанар.
Ол да саҕана, кэлин да кинилэри аһынааччы, бырастыы гынааччы суоҕа. Арай Аанчык кэргэнигэр таптала умуллубатаҕа, кэпсээн бүтүүтүгэр маннык суруллар:
— Бачча сыллар тухары, сүрэҕин түгэҕэр кистээн илдьэ сылдьар тапталын Тиихээнин сыыһа быһыытын, кини бырастыы гыммыта ыраатта уонна хаһан да таҥнарбатаҕа. Билигин кини ээр-сэмээр кэтэһэр Тиихээнигэр тиийэрин уонна бүк эрэнэр, онно кини кэтэһэр буолуохтааҕын…
Күндү ааҕааччы, Эн бу кинигэ ис хоһоонун ааҕан, оччотооҕу тыйыс кэмҥэ, сэрии ыар сылларыгар дьоннор сыһыаннарын, салалта кытаанах ирдэбиллэрин, өй-санаа мөккүөрүн, олох араас утарсыылаах түгэннэрин билиэххин сөп.
Ааптар: Василий Алексеев
