Эркээни хочотун кистэлэҥэ уонна номоҕо: Суруналыыстар Тыгын Дархан дойдутугар сырыттылар

Хас биирдии сир-дойду бэйэтэ туспа номохтоох буолар. Хаҥалас оройуонун дьаһалтата баһылыгы экономикаҕа уонна үпкэ солбуйааччы Руслан Иевлев уонна туризм сайдыытыгар отдел салайааччытын өйөбүллэринэн Эркээни хочотугар айаны тэрийдэ. 

Кынаттаах харабыл

Хаҥалас улууһун кыраныыссатыгар биһигини хотой мас чыпчаала көрүстэ. Олохтоохтор бу ураты тутууну төрөөбүт дойдуларын харысхалынан билинэллэр. Кынатын даллаппыт көтөр айан дьонун алгыы хаалар, олохтоохтору араҥаччылыыр.

Куллаты сирэ-уота. Тыгын Дархан дойдута уонна удаҕан дьахтар үрдэлэ

Бу сир үрэх аатынан сүрэхтэммит уонна саҥа таас үйэтинээҕи сир аннынааҕы хаһыыларынан биллэр. Манна саха бастакы биллэр баһылыктарын көмүүлэрэ бааллар уонна Саха сиригэр аан бастакы ыһыах ыһыллыбыт сиринэн буолар. Кыраайы үөрэтээччилэр этэллэринэн, чуолаан бу Куллатыга улуу Тыгын Дархан киинин быспыт. Ону кэрэһэлиир былыргы суруктаах сымара таас турар. Олохтоохтор бу сири сибэтиэй сиринэн ааттыыллар. Хаҥалас сахаларын бас-көс киһилэрэ улааппыт сирин олус ытыгылыыллар.

Номох кэпсииринэн, Куллатыга Тыгын Дархан кыыһа олорбут. Кини удаҕанынан биллэрэ уонна көтөр кыылга дьүһүн кубулунара. Дьон саҥатыттан, хараҕыттан кистээн дьоно кыыһы куруук кистии, саһыара сылдьаллара. Эдэр кыыс-дьахтар сылга биирдэ эрэ дьиэтиттэн тахсан, үрдүк сиргэ дабайан төрөөбүт дойдутун үөһэттэн көрөн туран дуоһуйар кыахтааҕа. Үгүстэр ол удаҕан кыыс күүһэ-уоҕа билигин да баарын итэҕэйэллэр. Олохтоохтор бу номоххо олус убаастабыллаахтык сыһыаннаһаллар.

Күн хочото. «Орто Дойду» култуурунай-этнографическай комплекса

«Орто дойду» хаҥалас сахалара өбүгэлэрин саҕаттан ыһыах ыһар сирдэригэр баар. Бу өрөспүүбүлүкэ биир саамай кэрэ көстүүлээх сирэ.

Ыалдьыттар күн бастакы сардаҥаларыгар бигэнэр кирилиэстэрэ ыра санаа суола дэнэр. Ким бу кирилиэс муҥутуур кыраайыгар тиийбит, ортотугар туран баҕа санаатын этэр кыахтаах. Ол хайаан да туолар.

Комплекс иһин көрө сылдьан олохтоох киһини көрүстүбүт. Марк Лиханов хаһыс да сылын былыргы туттар сэби-сэбиргэли хомуйар идэлээх. Кини муспут чорооннорун, тууйастарын барытын биһиги өбүгэлэрбит оҥорбуттара, онон историческай сүҥкэн суолталаахтар. Хаҥалас улууһа бэйэтин өбүгэлэрин үгэстэрин тутуһар, ытыгылыыр. Сылын аайы манна араас оройуонтан дьон тоҕуоруһа мустан, сайыҥҥы күн туругуруутун уруйдууллар.

Покровскай куорат

Хаҥалас оройуонун киинигэр биһигини эдэр дьон көрүстэ. Кинилэр куораттарын историятын кэпсээтилэр, бэлиэ сирдэри көрдөрдүлэр.

Биэрэк кытыытыгар аныгы ньыманан оҥоһуллубут «Я люблю Покровск» диэн сурук дьэндэйэр. Олохтоохтор бу объект туруорулларын олус үөрэ көрсүбүттэрэ. Тутуу төрөөбүт дойдуга тапталы, махталы уонна дуоһуйууну кэрэһэлиир.

Покровскай сир үлэтигэр биир инники күөҥҥэ тутуллар киининэн буолар. Манна ыраас үүнээйини үүннэриинэн дьарыктаналлар. Бу сиргэ бастакы этнограф-учуонай Гавриил Ксенофонтов олоро сылдьыбыта. Кини аатынан музей баар.

Ааспыт кэм экспонаттара.  Ксенофонтов аатынан кыраайы үөрэтэр музей

Биһиги айаммытын түмүктүүр туочуканан кыраайы үөрэтэр музей буолла. Манна биһиги Хаҥалас улууһун түҥ былыргытыттан билиҥҥи олоҕор диэри билистибит. Хас хос барыта тус-туспа тыыннаах буолан биэрдэ. Экскурсияны Елена Скрябина ыытта.

Улуус олохтоохторо чахчы да бэйэлэрин уустарын саҕалаабыт Тыгын Дархан олорбут олоҕунан, оҥорбут үлэтинэн, дьыалатынан киэн тутталларын көрдүбүт.

Манна улуус биллэр дьонун туһунан экспозиция сэҥээриини ылла. Биһиги
общественнай-политическай деятель Гавриил Ксенофонтов тус малын, үлэлээбит остуолун, өрөбөлүүссүйэ кэмигэр тиэкистэри суруйбут бөрүөтүн, кистэлэҥнээх истиэнэ чаһытын.

Чуолаан чаһы туһунан экскурсовод кэпсээтэ. Кини этэринэн, хас эмэ сыллааҕыта тохтоон хаалбыт механизм биир үтүө күн үлэлээн кэлбит. Ол музей атын сиргэ көһөр күнүгэр буолбут: «Үлэһиттэр экспонаттары сааһылаан баран саалаҕа хаалларбыттар. Аҕыйах чаас буолан баран арай чаһы тыаһыырын истибиттэр. Оруобуна 12 төгүл алдьаммыт чаһы стрелкалара тыас таһаарбыттар уонна тохтоон хаалбыттар. Манан суруйааччы кини малыгар-салыгар ытыктабыллаахтык сыһыаннаһар музей үлэһиттэригэр махтаммыт буолуон сөп диэн быһаарбыттар«.

Хас биирдии манна туруоруллубут экспонат интэриэһинэй уонна дьикти историяны кистээн илдьэ сылдьар. Биһиги бу кэмҥэ улуу дьон Тыгын уонна Ксенофонтов эйгэлэригэр киирэн таҕыстыбыт.

Олох маһа

Айаммыт түмүктэннэ. Дьокуускай диэки массыынабыт сыыйылыннарар. Төннөр суолбут кытыытыгар биир ураты суолталаах маһы бары бэлиэтии көрдүбүт. Бу мас сылын аайы бэйэтигэр кистэлэҥ күүһү иҥэринэн, айанньыттары алгыы хаалар. Тыыннаах пааматынньыкка ким баҕарар чугаһаан баҕа санаатын этиэн сөп. Ытыктабыл бэлиэтинэн салама ыйаан ааһаллар. Биһиги эмиэ ол сиэри-туому толордубут.