1937 сыллаахха Эһэ-Хайаҕа хорҕолдьун саппааһа баара быһаарыллан, руднигы тутуу саҕаламмыт. Күһэлэҥ үлэ 1941 сыл саас биирдэ тохтотуллубут. Бу кэрчик кэмҥэ 418 N-дээх сир байытар фабрикаҕа дойду араас муннугуттан элбэх киһи кэлэн үлэлээбит. Манна 6 N-дээх лааҕыр (ИТЛ) баара.
2014 сыллаахха Дьааҥытааҕы нефтебаза быраҕыллыбыт эргэ дьиэтигэр, уруккута «Север» ХЭУо дьиэтэ баһаартан умайбытыгар, истиэнэттэн оччолордооҕу репрессияламмыт дьон докумуоннара булуллан, үгүс чинчийээччини интириэһиргэппитэ. Дьааҥы сирин арылла илик дириҥ устуоруйата күн бүгүн эмиэ сэҥээриллэр.
Баатаҕайга СӨ Култуура уонна Духуобунас сайдыытын министиэристибэтиттэн СӨ национальнай архыыбыттан дириэктэри солбуйааччы Наталья Степановна Степанова уонна Култуура министиэристибэтин иһинэн өрөспүүбүлүкэ архыыбын дьаһайар отдел сүрүн исписэлииһэ Ирина Анатольевна Казаева булуллубут архыыпка иккис күннэрин үлэлии сылдьаллар.
Наталья Степановна Степанова:
— Улуус дьаһалтатын аатыттан «Репрессияҕа түбэспит дьон докумуоннара хараллыбакка сытара баар” диэн сигнал киирэн онно үлэлии кэллибит. Быраабыла быһыытынан докумуоннарга экспертиза, обработка оҥордубут. Бу тэрилтэ «Янское горно-промышленное Управление Дальстроя МВД СССР” диэн эбит. 1957 сылтан «Эге-Хайский горнорудный комбинат Якутского совнархоза» буолбут. Управление тэриллиэҕиттэн 1938 сылтан 116 уонна 59 ыстатыйаларынан түбэһэн кэлэн үлэлээбит дьон тус дьыалара бааллар. Кинилэр ортолоругар Аҕа Дойду сэриитин сылларыгар байыаннай сайыам, нолуок төлүүртэн аккаастаммыттар, сорохтор үлэҕэ биир-икки сылга дуогабардаһан кэлбиттэр. Баҕа өттүнэн кэлбиттэр салгыы хаалара хаалар, төннөрө төннөр эбит. Сорох сахалар манна олохсуйбуттар, кэриэйдэр бааллар, кытайдар көстөллөр.
Докумуоннар туруктара наһаа мөлтөх, кытыылара умайбыттар, үлтүрүйэ сылдьаллар, подвалга уҺуннук сытаннар, сииктэн түүнүгүрбүттэр, суруктара сууйуллубуттар. Онон хайдах даҕаны национальнай архыыпка хараллар кыахтара суох. Бу докумуоннартан сэнэх туруктаахтарын талан муниципальнай архыып ылыан сөп, үөрэтиллэн, чинчийиллэн, Дьааҥы улууһун устуоруйатын чахчыларын кэпсиир кыахтаахтар.
Үлэлиир бөлөхпүт салайааччыта Николай Афанасьевич Макаров көҕүлээһининэн, сорудаҕынан кэлбиппит, аҕыйах докумуону илдьэ барыахтаахпыт. Кырдьыга, маннык умайбыт докумуоннар диэн билбэт этибит. Баһаар буола илигинэ үчүгэй туруктаах эрдэхтэринэ хараллыахтаахтар этэ. 3250-ча докумуон таһа ааҕыллан чопчуланна, онтон 2000-тан тахсата үлэлээбит дьон тус дьыалалара.
Ирина Анатольевна Казаева:
— Бу арыый үчүгэй туруктаахтарын талылатаатым. Докумуоннар туруктара мөлтөх. Көстүбүтүнэн «управленческие документы по основной деятельности”, былааннар, отчуоттар, каарталар, Баатаҕайдааҕы кулууп тутуутун дьыалата, рудниктар каарталара бааллар. Холобур «обзорная карта Верхоянского района» диэн суругар эрэ баар. Сир баайын көрдөөбүт каарталара, үлэ хайдах былааннаахтык ыытыллыытын туһунан сыһыарыылар бааллар. Илиинэн чэриниилэнэн суруйуллубут үгүс докумуон сииктэн суруктара суураллан хаалбыттар.
Архыыбы наардааһыҥҥа архыып үлэһиттэрэ муниципальнай архыыпка хааларыгар халыҥ, арыый үчүгэй туруктаах икки киһи докумуоннарын талбыттар. 1.Селянин Иван Александрович — Челябинскайтан кэлбит. Лааҕыр тэриллиэҕиттэн үлэлээбит забойщик, бурильщик, элбэх наҕараадалардаах. Оччолого өссө «Почетный горняк» аат иҥэриллибит. “Старейший член горняцкого коллектива, рудник Эге-Хая» диэн бэлиэтэммит. Бу үлэһит нуучча киһитэ манна өлбүт. 2. Андрейченко Степан Павлович Сталинтан махтал суруктаах нуучча киһитэ, Япония сэриитин кыттыылааҕа аттаах кавалерия полкатыгар сулууспалаабыт.
Чөлүгэр түһэр кыаҕа суох, сииктэн сууруйллубут бэлиэтээһиннэри, суруктары, 2000-тан тахса киһи тус дьыалатын чинчийиигэ улахан сыралаах үлэ ирдэнэр.
2014 сыллаахха көстүбүт архыыбы чопчулаһа Гуманитарнай уонна Аҕыйах ахсааннаах норуоттар кыһалҕаларын чинчийэн үөрэтэр үнүстүтүүтүттэн наука дуоктара Сардана Ильинична Боякова бөлөҕө кэлэн үлэлээн чинчийиилэрин түмүгүнэн «Гулаг докумуоннара көстөллөр» дэниллибит эбит буоллаҕына, архыып үлэһиттэрэ «бу докумуоннар ИТЛ докумуоннара буолалларын быһаардылар уонна инники дьылҕаларын, ханна хараллыахтаахтарын «Докумуоннар оройуон устуоруйатыгар ордук суолталаахтар, муниципальнай архыыпка киириэхтээхтэр, чинчийэн үөрэтиэхтэрин сөп» — диэн быһаардылар.
Ааптар: Раиса ЧИРИКОВА, Дьааҥы улууһа
