Аан дойдуга ньиэби туһаҕа таһаарар судаарыстыбалар тыл-тылларыгар киирсибэккэ, ырыынакка аһары элбэх хара көмүс тахсан, ньиэп сыаната түстэ, ону кытта дуолларга, евроҕа туһаайан, солкуобай куурса таҥнары сурулаата. Биһиэхэ үгүс табаар, тиэхиньикэ, таҥас-сап, эмп кытта тас дойдуттан кэлэр буолан, сыана үрдүүрэ күүтүллэр, диэн суруйар Марианна Тартыкова, http://edersaas.ru/duollar-2/
Коронавирус буруйдаах
Эспиэртэр этэллэринэн, аан дойду үрдүнэн коронавирус тарҕанан, билиҥҥитэ ити ыарыыттан быыһыыр, вакцина өссө көстө илик. Салгынынан бэриллэр ыарыыттан куттанан, тэрилтэлэр, үөрэх кыһалара харантыыҥҥа сабылыннылар. Арассыыйаттан Кытайга эрэ буолбакка, Европа дойдуларыгар салгын сырыыта хааччахтанна. Дьон сөмөлүөтүнэн көтөрүн, массыынанан айанныырын биллэрдик аҕыйатта, онтон сылтаан аан дойду үрдүнэн аҕыйах оттук туһаныллар. ОПЕК бөлөххө киирэр дойдулар ньиэби хостооһуну аҕыйатар туһунан сатаан кэпсэппэтилэр, онон оттугу оҥорон таһаарыы ырыынак наадыйыытын хас да төгүл куоһаран, сыана түспүтэ солкуобай куурсугар оҕуста.
Аймалҕан суох
Дьокуускай бааннарын кэрийэн көрдөххө, барыта уруккутун курдук, туох да аймалҕан, сүпсүлгэн суох. Биллэн турар, дуолларынан харчы уурдарбыт киһи биирдэ барыһыра түстэҕэ. Сбербаан Байкаллааҕы баанын Саха сиринээҕи салаатын пресс-сулууспата: «Сбербаан килийиэннэрин хааччыйарыгар солкуобайынан уонна валютанан сөбүгэр саппааһа баар, бары сайаапкалар кэмигэр толоруллан иһэллэр. Валюта атыыта уонна атыылаһыы кэминэн, дьон сиэри таһынан тоҕуоруһуута суох. 2020 сыл кулун тутар 13 күнүгэр Сбербаан салааларыгар нэһилиэнньэттэн евроны 81,16 солкуобайга, дуоллары 72,39 солкуобайга атыыласпыппыт. Оттон валюта атыыта евро – 84,93 солкуобай., дуоллар – 75,72 солкуобай этэ. Ону таһынан, Сбербаан-онлайн сервис көмөтүнэн валютаны табыгастаах куурсунан уларытыахха сөп», — диэн иһитиннэрэр.
Дуоллар 6,75 солкуобай этэ
Валюта куурса дойдуга хас да төгүл төхтүрүйэн долгун курдук эмискэ үрдүү сылдьыбыта. Ол курдук, 1998 сыллаахха дуоллар 6,75 солкуобай этэ, онтон 1999 сылга 26,79 солкуобайга өрө ыстанан тахсан баран, 2002 сылга 31,84 солкуобайга тиийбитэ. 2008 сыллаахха дуоллар чөлүгэр түспүт курдук 24,15 солкуобай этэ, онтон эһиилигэр 34,66 солкуобайга диэри үрдээбитэ. Хас да сыл отучча солкуобай иһинэн-таһынан туран баран Эмиэрикэ валютата 2014 сыл бүтэһигэр көҥүл баран 58,35 солкуобайтан саҕалаан, доруоһалаах тиэстэ курдук үллэн, 2016 сылга муҥутаан 77,93 солкуобайы үктээбитэ.
90-ус сыллардаах кириисис
Арассыыйаны 1997-1998 сылларга хара былыт курдук сабардаабыт экэнэмиичэскэй кириисис Сэбиэскэй Сойуус ыһыллыбытын кэннэ саҥа судаарыстыбаны тэрийэр кэмҥэ үөскээбитэ. Инфляцияны утары охсуһан, дойдуга харчы ахсаанын аҕыйаппыттара, ол түмүгэр хамнас уонна биэнсийэ кэмигэр төлөммөт этэ. Бүддьүөт дэписсиитин үбүлүүргэ судаарыстыба иэһэ эбиллэн испитэ. Оҥорон таһаарыы уонна нолуок хомуйуута аҕыйаан, 1998 сыллаахха дойдуга оҥоһуллар бородууксуйа үс төгүл аччаан, Бельгия курдук кыра судаарыстыба оҥорон таһаарыытыттан да намтаабыта. Арассыыйа аан дойдуга биир саамай улахан иэстээх судаарыстыбаҕа кубулуйбута. Тас иэһэ 220 миллиард дуолларга тиийбитэ. 1998 сыллаахха түөрт ый иһигэр ас-үөл сыаната 63%, табаар сыаната 85% үрдээбитэ. Иэс-күүс кэмигэр төлөммөккө, сорох бааннар сабылларга күһэллибиттэрэ. Нэһилиэнньэ дохуота, атыылаһар кыаҕа аччаабыта, үлэтэ суох дьон ахсаана элбээбитэ.
2008 сыллаах кириисис
2000 сылларга дойду экэниэмикэтэ сайдан, 2008 сыллаах кириисиһи үгүстэр чэпчэкитик аһарыммыттара, олохтоох оҥорон таһаарыыны өйүүргэ судаарыстыба миллиардынан үбү-харчыны укпута, бырамыысыланнас хампаанньаларыгар нолуок ыстаапката кыччатыллыбыта.
2014 сыллаах кириисис
2014 сыллаахха Сочига буолан ааспыт Кыһыҥҥы Олимпийскай оонньуулар Арассыыйа бигэтик атаҕар турбутун, улуу держава аан дойду атын судаарыстыбаларын кытта тэҥҥэ күрэстэһэр кыахтааҕын көрдөрбүттэрэ. Кулун тутар 16 күнүгэр Крым биир референдумунан Арассыыйа састаабыгар киирбитэ. Украинаҕа сэрии буола турар ыарахан кэмигэр Хара муораҕа баар стратегическай суолталаах тумул арыыта итинник ойдон, туспа барбыта. Онон Украинаттан Арассыыйа Крымы былдьаан ылла диэн буруйдаан, арҕаа дойдулар сааҥсыйа биллэрбиттэрэ. Геобэлитиичэскэй балаһыанньаттан сылтаан, 2014 сыл ахсынньытыгар биир баррель ньиэп сыаната $110-115 таҥнары сурулаан, $56,5 диэри түспүтэ, онтон букатын $45,13 тиийбитэ. Итинтэн сылтаан солкуобай таҥнары түһэн, дуоллар эмиэ ыараан, 70 солкуобайы куоһара сылдьыбыта. Онтон 63-64 солкуобайга төннөн, уоскуйа түһэн баран 2020 сылга кулун тутарга эмискэ үрдээтэ.
2020 сылга ньиэп сыаната тоҕо түстэ?
Хотугу Эмиэрикэҕэ ньиэби хостооһуну улаатыннаран, ОПЕК дойдулара хара көмүһү туһаҕа таһааралларын элбэтэн, ньиэп сыаната түстэ. Ньиэби туһаныы 15 сыл тухары Арассыыйа экэниэмикэтин сайыннаран кэллэ даҕаны, бигэ туругун номнуо сүтэрэн эрэр. Дуоллар үрдээтэ даҕаны, инфляция тилэх баттаһа үрдүүр, омук сириттэн кэлэр табаарга сыана ыарыыр, нэһилиэнньэ дохуота, атыылаһар кыаҕа аччаабытынан барар. Сааҥсыйаны утары охсуһан, кэлиҥҥи кэмҥэ дойдуга тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын астааһын ситимэ киэҥник сайынна. Ол эрэн, Арассыыйа хааһынатын дохуоттаах чааһын ньиэп-гаас хампаанньалара толорор буоланнар, экэниэмикэ айылҕа баайын тас дойдуларга таһааран атыылыыртан улахан тутулуктаах. Хомойуох иһин, арҕаа дойдулар Арассыыйа хампаанньаларын аан дойду ырыынагыттан таһаарар санаалаахтар, ол иһин ньиэп сыаната түһэр диэн сыаналыыллар эспиэртэр. Дуоллар ыараабыта омук сириттэн кэлэр табаар сыаната үрдүүрүгэр быһаччы дьайар. Билигин ырыынакка эрэ буолбакка, үгүс маҕаһыыҥҥа Кытай таҥаһа атыыланар, массыынаны, тиэхиньикэни, смартфоннары Японияттан, Кореяттан аҕалаллар. Таҥас сууйар массыынабыт Германияттан кэлэр, эмп-томп эмиэ улахан аҥаара тас дойдуларга оҥоһуллар. Сайын сынньана барарга путевканы дуоллар/евро куурсунан атыылыыллар. Онон сыана үрдээтэҕинэ, нэһилиэнньэ ити табаартан матар кутталлаах, эбэтэр бүтэһик харчытын ууран туран эмтэниэ.
Сыана үрдүүрэ кимиэхэ да табыгаһа суох
Урбаанньыттары кытта кэпсэттэххэ, сыана үрдүүрэ билигин кимиэхэ даҕаны табыгаһа суоҕун этэллэр. Холобур коронавирустан харыстанан, мөлүйүөнүнэн дьон уоппускатыгар сынньана барбатаҕына, туроператордар, отель хаһаайыннара киириэхтээх дохуоттарыттан ытыс соттон, кирэдьииттэрин кэмигэр кыайан төлөөбөт кутталга киириэхтэрэ. Аҕыйах сыллааҕыта Арассыыйаттан Турцияҕа тахсарга кыраныыссаны саппыттарыгар сүүһүнэн отель кураанахсыйан, урбаанньыттар моҥкуруут баран иэдэйэ сыспыттар этэ. Сөмөлүөт сырыыта аҕыйаатаҕына, авиахампаанньаларга эмиэ охсуулаах буолуо. Быйыл Дьокуускайтан Анталья куоракка диэри 10 чаас быһа көтөр рейс үлэтин саҕалыахтаах. Туристическай хампаанньалартан ыйыталаһан көрдөххө, сыана удамыр, биир киһиэхэ айанын ороскуотун ааҕан туран, икки нэдиэлэ толору астаах сынньалаҥ 60 000 солкуобайтан саҕаланар. Ону таһынан, икки-үс отельга көһө сылдьан сынньаныахха сөп диэн этэллэр. Суотабай төлөпүөн, дьиэҕэ-уокка туттуллар тиэхиньикэ, косметика атыылыыр маҕаһыыннары кэрийэ сылдьан, сыана төһө үрдээбитин туоһуластым. Үгүс маҕаһыыннарга урут тиэйиллэн кэлбит табаарга сыана үрдүү илик, ол эрэн, саҥа табаар сыаната үрдүөн сөбүн туһунан этэллэр. Онон сорох дьон куруук иһэр эмтэрин кытта хаһааммыттар. 2014 сыллаах кириисис курдук дуоллар ыарыыр диэн ким даҕаны өрүсүһэ-өрүсүһэ иккилии-үстүү тэлэбиисэр атыыласпат. Маҕаһыыҥҥа уочарат суох. Кулун тутар 10 күнүгэр Госдуумаҕа бүддьүөккэ уларытыылары киллэрии иккис ааҕыытыгар үп миниистирин бастакы солбуйааччы Татьяна Нестеренко, Арассыыйа бүддьүөтүн ситимэ нэһилиэнньэ иннигэр бары эбэһээтэлистибэтин өр кэмҥэ толорор кыахтааҕын туһунан эппитэ. Билигин ньиэп сыанатыттан тутулуктаммакка үлэлиир бүддьүөт ситимэ тэрилиннэ, көмүс, валюта резервэтэ мунньулунна. Онон дойду бэрэсидьиэнин Анал этиитэ, национальнай бырайыактар, социальнай бырагыраамалар бары кэмигэр олоххо киириэхтэрэ.
Түмүк
Арассыыйа тас дойдуларга ньиэби-гааһы, айылҕа баайын атыылаан, онтон сүрүн дохуотун киллэрэн олорор. Ол иһин ньиэп сыанатыттан улахан тутулуктаах. Арҕаа дойдулар Арассыыйа аһары кыаҕыран эрэр диэн ону мөлтөтө сатыыр үлэлэрин түмүгэр ньиэп сыаната түһэр, дуоллар үрдүүр. Онон сырьевой экэниэмикэттэн тутулуктаммакка, үрдүк технологиялаах оҥорон таһаарыыны сайыннарарга сөптөөх усулуобуйа тэриллиэн наада. Холобур, дьоппуоннар “Тoyota”, кэриэйдэр “Hyundai” массыыналары аан дойду үрдүнэн атыылыыллар, ньиэмэстэр «Bosh», «Siemens» тиэхиньикэлэрин Саха сиригэр тиийэ аҕалаллар. Оттон Арассыыйаҕа аан дойду үрдүнэн биллэр бренд, үрдүк хаачыстыбалаах аныгы үйэ ирдэбилигэр эппиэттиир тиэхиньикэни оҥорон таһаарар хампаанньа суох. Солкуобай куурса ньиэп-гаас сыанатыттан тутулуктаммат салаатын сайыннардахха, дойду экэниэмикэтэ бигэ туруктаныа этэ. Биир өттүнэн, ньиэп-гаас хампаанньалара сырьеларын тас дойдуларга дуолларга атыылыыллар, оттон ньиэп сыаната түстэҕинэ, кинилэр солкуобайынан ылар барыстара аччаан тахсар. Ол иһин солкуобай куурсун соруйан түһэриэхтэрин сөп. Холобур, ньиэп атыытын дохуота дойдуга 63 солкуобай куурсунан, эбэтэр 73 солкуобайынан киирэрэ хайата барыстааҕый? Ол иһин дуоллары үрдэтэр, солкуобайы түһэрэр ким эрэ интэриэстээх. Хомойуох иһин, бу балаһыанньаны туһанан, бородуукта атыылыыр кыра маҕаһыыннарга ас-үөл сыанатын 10-20 солкуобайынан үрдэппиттэр. “Үүт сыаната тоҕо ыараата, дуолларга атыыласпыккыт дуо”? — диэн ыйыппыппар: «Биһиэхэ атыылыыр сыаналарын үрдэттилэр», — диэн хардараллар.
Путевка валютанан сыаната чэпчээтэ
Сардаана Ушницкая, «Пегас-туристик», «Евразия» туристическай хампаанньа дириэктэрэ:
—Билигин сорох хайысхаларынан путевка валютанан сыаната чэпчээтэ, солкуобай куурса түспүтүн, евро уонна дуоллар ыараабытын итинник толуйаллар. Сайыҥҥы сынньалаҥ сыаната улаханнык үрдүү илик. Кулун тутар бүтүөр диэри эрдэ сакаастыыр аахсыйанан бэрт удамыр сыанаҕа путевка атыылаһыахха сөп. Бронь оҥорорго урут туроператордар путевка сыанатын 50% ирдиир этилэр, билигин 20% угары көҥүллээтилэр. Омук сиригэр сынньана барарга валютанан төлөһөҕүн, онон аһыырыҥ да ороскуоттаах буолуон син. Онон толору аһатар, өҥө барыта баар ситиминэн үлэлиир Турция, Тунис, Болгария сынньанарга табыгастаах буолуохтара. Вьетнамҥа, Турцияҕа Дьокуускайтан быһа көтөр рейстэр бааллар. Холобур, билигин Дьокуускайтан Вьетнамҥа айан төлөбүрүн ааҕан туран 12 хонуктаах путевка биир киһиэхэ 50 000 солкуобай. Дьокуускайтан Турцияҕа бастакы рейскэ эмиэ итинник айан ороскуотун кытта холбоон, “все включено” 4*отельга 13 хонуктаах путевка биир киһиэхэ 61 000 солкуобай. Оттон Москваттан ити путевка сыаната өссө чэпчэки, 3*отельга биир киһиэхэ 27 000 солкуобай. Сайын уоппуска кэмэ саҕаланнаҕына, сыана, биллэн турар, ыарыаҕа. Билигин эрдэ сакаастыыр аахсыйа буолан, удамыр сыананы тутан олоробут. Коронавирус өрө туран, Кытай, Соҕуруу Корея, Италия, Франция, Иран сабыллан турар. Ол эрэн, Вьетнам, Таиланд, Арабскай Эмират турист сылдьарыгар аһаҕас. Сэрэхтээх дьон быйыл омук сиригэр бара сатаабакка, дойду иһигэр, Краснодарскай кыраайга, Крымҥа сынньаныахтарын сөп.
Санаалар
Дуоллар ыарыыра – бүддьүөккэ үчүгэй өрүттээх Юрий Николаев, Ил Түмэн бүддьүөккэ кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ:
— Солкуобай сыанатын сүтэриитэ, сыана үрдээһинэ нэһилиэнньэҕэ охсуулаах эрээри, дуоллар ыарыыра биһиги бүддьүөппүтүгэр үчүгэй өрүттээх. Бүддьүөккэ дохуот киллэрээччи «АЛРОСА» хампаанньа бородууксуйата дуолларга атыыланар. Атыы кээмэйэ улааттаҕына, бүддьүөккэ киирэр дохуоппут эмиэ элбиир, ол барыстан тутуллар нолуокка биллиэҕэ. «АЛРОСА» иллэрээ сыллааҕы атыытын тэҥнээн көрдөххө, атыыта мөлтөх, ол биир төрүөтэ Индия таможня сокуонун уларытан, кыра алмааһы ылбат буолбута. Ороһуоспатааҕы атыы соччо үчүгэйэ суох, сайын-күһүн бирилийээн хайдах атыыламмытыттан көрөн, бүддьүөккэ уларыйыы тахсыаҕа. Дойду Киин баана ньиэп түһүүтүттэн-тахсыытыттан тутулуга суох үлэлиир кыаҕын хааччынна, онон бүддьүөт улахан охсууну ылыа суоҕа. Хамнас, биэнсийэ, социальнай мэктиэ кэмигэр төлөнүөҕэ. Арай атын ороскуокка, холобур, саҥа эбийиэктэри тутуу боппуруоһа ыарыан сөп. Өрөспүүбүлүкэ бэйэтин дохуота 130 миллиард солкуобай, онтон хамнаска 90 миллиард солкуобай төлөнөр, оччотугар сайдыыга, социальнай эбийиэктэри хааччыйыыга 40 миллиард хаалар. Тыа сиригэр дьон хамнастанар үлэтэ ситэ тэриллибэккэ турар. Үгүс киһи бүддьүөт үлэтигэр киирэ сатыыр эрээри, миэстэ барыларыгар тиийбэт. Онон урбаанынан, төлөбүрдээх өҥөнөн дьарыктаныахха наада. Сааҥсыйа киирбитинэн туһанан, тыа хаһаайыстыбатын тэрилин оҥорор тэрилтэлэр атахтарыгар турдулар. Дьиҥэр, ис кыах баар, ону таба туһанар кэм кэллэ.
Ньиэп сыаната чэпчиир, оттон бэнсиин?
Петр Гуляев, ХИФУ Хоту дойду эрэгийиэннээҕи экэниэмикэтин институтун дириэктэрэ:
—Төһө кээмэйдээх ньиэп хостоммутуттан көрөн, сыанатын биржаҕа быһаараллар. Саудовскай Аравия ОПЕК+ дуогабарыттан тахсан, элбэх ньиэби атыылаата, оттон аан дойдуга ньиэп хостуур хампаанньалар судаарыстыбалара ким төһөнү хостуур кээмэйигэр биир санааҕа кэлбэтилэр, ол иһин сыана түстэ. Төһө даҕаны ньиэп сыаната чэпчээбитин иһин, биир да хампаанньа ырыынак сыанатыттан чэпчэкигэ бэнсиини атыылыа суоҕа. Атыыга бара турар бородууксуйа сыаната хаһан да чэпчээбэт, урбаанньыкка ол табыгаһа суох. Онон ньиэби атыылаһан ылан уматык оҥорор тэрилтэлэр барыһырар кэмнэрэ кэллэ. Монополияны утары охсуһар сулууспа сыананы кэтээн көрөр. Өскөтүн дьон күннэтэ туттар табаарыгар 30 күн иһигэр сыана 30% тахса үрдээтэҕинэ, бырабыыталыстыба сыананы көннөрүөн сөп. Дойдуга табаары оҥорон таһаарыы улаатар, экэниэмикэ сайдар, ол иһин бэнсиин сыаната ыарыыр. Дуоллар 100 солкуобайга тиийиэ диэн сабаҕалыыр оруна суох. Бырабыыталыстыба валютнай ырыынагы чөлүгэр түһэрэргэ миэрэ ылыаҕа. Инфляция билигин 4%. Аҥаардас ньиэбинэн байдылар диэн үгүс киһи Арабскай Эмират дойдутугар ымсыырар, ол эрэн, кинилэр нэһилиэнньэлэрэ, сирдэрэ, ол аата ороскуоттара эмиэ кыра, айылҕалара сылаас. Онон кинилэри кытта тэҥнэһэр табыллыбат.
