Ил Түмэн мандаакка уонна регламеҥҥа хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ Марфа Филиппова олунньу 16-17 күннэригэр бастаан утаа Горнай улууһун Атамай, Октябрьскай, Мытаах нэһилиэктэригэр итиэннэ Бэрдьигэстээххэ нэһилиэнньэни уонна биирдиилээн дьону кытта көрүстэ. Салгыы Үөһээ Бүлүү улууһун сорох нэһилиэктэригэр сырытта.
Бүгүҥҥү күҥҥэ дьон-сэргэ туох кыһалҕалааҕын, тугу туруорсарын, хайдах-туох олорорун туһунан маннык кэпсээтэ:
— Олохтоохтор сокуон ылыллыытыгар тус санааларын, көрүүлэрин этинэн, көрсүһүүлэргэ көхтөөхтүк кыттар, саарбахтыыр боппуруостарын ыйытар, сокуон дьайыытын чопчулаһар, туруорсар буолбуттар диэн бэлиэтиэҕи баҕарыллар. Ол курдук, нэһилиэк аайы сибээс мөлтөҕүн эттилэр. Үксүлэрэ «Билайн» хампаанньа клиеннэрэ эбит. Инньэ гынан, бу эҥээр атын сибээс бэрэстэбиитэллэрэ кэлэн, тустаах үлэни ыытыахтарын баҕаралларын биллэрдилэр. «Уһук Илиҥҥи гектар» сокуон барылыгар сыһыаннаах кэпсэтиигэ үгүс кыһалҕаны үөскэтэр мөлтөх туруктаах сибээс туһунан элбэхтик этилиннэ. Маныаха туһааннаах дьаһаллар ылыллыахтара диэн эрэнэбин. Интернет эмиэ олус бытаан буолан, Горнай улууһугар диэри быйыл былааннаммыт автоволокно кэлэрин дьон-сэргэ долгуйа күүтэр.
Атамайга
Сирдэрин бэйэлэрин бас билиилэригэр оҥотторбуттарын кэннэ сири нүөлсүтүүгэ анал бырагыраамалар суохтарын ыйдылар. Нүөлсүтүү хайдах быһыылаахтык барыаҕын туоһуластылар. Бэйэлэрин сирдэрин оҥоттороллоругар сокуон өттүгэр ханнык механизм үөскүөн сөбүн ыйыттылар. Бу олохтоохтор тыын боппуруостара. Сүөһү ахсаанын элбэтэргэ баҕа санаалаахтар эрээри сирдэриттэн-уоттарыттан тутулуктаналлар. Холобур, оттуур сирдэрэ лаҥха буолбут эбэтэр сылын ахсын уу ылар. Кинилэргэ нүөлсүтүү үлэтин ыытар олус наадалааҕын тоһоҕолоон эттилэр. Итиэннэ иһэр ууларын тула киэҥ кэпсэтии таҕыста. Скважина булуллан, бырайыага оҥоһуллан бүппүт эрээри, салгыы ханнык даҕаны бырагыраамаҕа киирбэтэх.
Күөрэлээххэ
Күөрэлээххэ уот ситимин тардыытын күүскэ туруорустулар. Ол төрүөтүнэн, оройуоннарга уот ситимин тардар тэрилтэлэр саҥа баҕаналары уларытан баран, эргэ баҕаналары хомуйбакка барбыттара буолбут. Инньэ гынан, ыксаллаах быһыы-майгы тахсыан сөбүн бэлиэтээтилэр — электрическэй боруобаттар сүөһүнү эчэтэн, ол-бу буолуон сөбүн ыйдылар. Тирэх баҕаналары уларыталларыгар РЭС-тэр эргэ баҕаналары хомуйалларын курдук дьаһаналларын хонтуруолга ыл диэн сорудахтаатылар.
Мытаахха
Биэс оҕолоох ыаллар субсидия ылыыларыгар ыарахаттары көрсөллөрүн туһунан эттилэр. Урукку сырыыларга даҕаны мэлдьи этээччилэр – оҕолорбут 18 саастарын туоллахтарына, бырагыраамаҕа хапсыбакка, уочараттан тахсаллара сонньутар. Манна балаһыанньа быһыытынан, биэс сыл пропискалаах, бэйэтэ олорор дьиэтэ суох буолуохтаах. 15-20 сыл устата ыал буолан, туттубут дьиэлэрэ бэһис оҕолоругар диэри эргэрэрэ биллэр. Онон бу балаһыанньаны үчүгэйдик көрөн, эбии уларытыылары киллэрэн чочуйаргыт буоллар диэн баҕа санааларын эттилэр. Ордук олохтоох дьон сокуонунан туһанан дьиэҕэ-уокка тиксэллэрин хааччыйар курдук Ил Түмэн депутаттара дьаһал ылынналларыгар этиннилэр.
Туобуйаҕа
Туобуйа нэһилиэгэ улуус кииниттэн 250 км тэйиччи сытар. 160 км эргимтэ кэриҥэр чугастыы биир даҕаны нэһилиэк суох. Онон ыраах сытар Туобуйа олохтоохторо суол-иис кыһалҕатын бастакы уочарат эттилэр. Чахчы олус кылгас кэм иһигэр (сэтинньи ыйтан саҕалаан кулун тутар ыйга диэри) ас-таҥас, туттар матырыйаал аҕалар сорук турар. Сылга 190 күн суола суох барыта 320 киһи олорор.
Дьиэлэр киин ититэр ситимҥэ холбоноллоругар туруорсаллар эрээри, ханнык даҕаны бырагыраамаҕа киирбэтэхтэр. Төһө да уһук олордоллор, ыччат үлэлии, олоро кэлэриттэн олохтоохтор үөрэллэр. Грант, субсидия ылыытыгар киирсии туруга мөлтөх диэн сыаналаатым. Ол төрүөтүнэн сибээс суоҕа, суол-иис кыһалҕата буолара биллэр. Инньэ гынан, көрүллэн турар Бырабыыталыстыба бырагыраамаларыгар, анал куонкурустарыгар кыайан кыттыбакка хаалаллар эбит. Ол иһин барыта бэйэлэрин күүстэринэн. Баһылык бэйэтин кыаҕынан оскуолаҕа итии туалет, эбии салҕааһын туттаран, базатын хаҥаттыбыт.
Маны таһынан, баһылык «Аан Айылгы Сиинэ» национальнай паарката ураты харыстанар сир буолан, бу эргин массыынанан сылдьыы сокуонунан бобулларын туһунан эттэ. Дьиҥэ, Кэптин нэһилиэгинэн Дьокуускайдыыр суолга быһалыы тахсар быдан түргэн. Манна регистрациялаах техниканы кыһыҥҥы кэмҥэ көҥүллүүргэ туруорсан, хас даҕаны сыл устата министиэристибэҕэ суруйбуттар эрээри, билиҥҥээҥҥэ диэри сөбүлэҥи ыла иликтэр.
Өргүөккэ
Өргүөт нэһилиэгэр баһаары умулларар уопсастыбаннай дружина урукку нэһилиэк дьаһалтатын дьиэтигэр олороллор. Ханна эмэ баһаар буоллаҕына, суолга туох эмэ түгэн таҕыстаҕына, оннооҕор таһаҕаһы сүөкээһиҥҥэ тута дружинаны көмөҕө ыҥыралларын кэпсээтилэр. Манна үлэлиир дьоҥҥо бүддьүөттэн хамнас төлөнөрө буоллар диэн баҕа санааларын эттилэр. Анал форма тиктэрэллэригэр хантан үптэниэхтэрин сөбүн эмиэ ыйыталастылар.
Быракааҥҥа
2013 сылтан ыла туруорсан-туруорсан, быйыл «Билайн» тэрилтэ сибээһигэр аҕыйах хонугунан холбонуохтара. Билигин онно түөрт киһилээх биригээдэ үлэлии сылдьар, үлэ хаамыыта хайдах баран иһэрин миэстэтигэр билистим. Сотору кэминэн Быракааҥҥа сибээс баар буолуо.
Ил Түмэн пресс-сулууспата иһитиннэрэр.
