29 Кулун тутар 29.03
  • -11°
  • $ 92,26
  • 99,71

Дабыл анаарыыта

17:59, 20 июня 2018
Текст:
Читайте нас на
Яндекс Новости
ЯДВ

Улуу Үрүҥ Тунах кэмигэр, саха киһитэ күөххэ үктэммит үөрүүтүн Айыылардыын үллэстэн, Самаан сайын салаллыытын уруйдаан Ыһыах ыһар үтүө үгэстээх. Бу сиэр-туом Итэҕэлгэ сыһыаран туох ис хоһооннооҕун, туохтан сиэттэрэн үөскээбитин туһунан “Кут-сүр” түмсүү түсчүтэ Анатолий Павловы — Дабылы кытта сэһэргэһэбин.


Киһи сирдээҕи анала

Ыһыах – бу Айыыларга, Иччилэргэ, Улахан санааҕа туһуламмыт сиэр-туом буолар. Итэҕэл өйдөбүлүнэн, Халлаан арыллыыта — күн-түүн сайыҥҥы тэҥнэ­һиитигэр, Улуу Тунах кэмигэр, Үрүҥ Айыы Тойон бу Орто Бороҥ дойдуну чэчирэтиҥ, үүннэриҥ, Сырдыгы күүһүрдэн, Хараҥаны кыччатан Улуу Чуумпуну эргитиҥ диэн сорудахтаан бэйэлэрин оҕолорун – Иччилэри – бу Орто дойдуга олохсута киллэрбитэ үһү. Дьэ ол онтон ыла Көстөр эйгэ — Бүгүҥҥү кэм – үөскээбитэ диэн буолар. Онно Иччилэр, бэйэлэригэр көмөлөһүннэрээрилэр, киһи төрдүн үөскэппиттэр. Онон арҕаһыттан тэһииннээх Айыы Хаан аймаҕын, көхсүттэн көнтөстөөх Күн Өркөн ууһун анала Айыы тыынын өй-санаа оҥостон, ону үксэтэн, Сырдык икки Хараҥа икки силбэһэр сирин – Орто Туруу дойдуну – Үөһээ дойдуга сыһыаран, тупсарыы, сырдатыы буолар эбит.

Дьэ ол иһин сахалар былыр, Киһи иччиттэн сы­дьааннааҕынан, бэйэлэрин Иччи күлүгүн курдук сананаллара. Ол иһин Орто Туруу дойдуну иччилиэхтээхпит, оту-маһы кытта биир ситимнээх буолуохтаахпыт, олору кытта эйэ-дэмнээхтик эҥэрдэһэн олоруох­таахпыт диэн санаанан салайтараллара. Уонна Киһи бу сиргэ аналын толороругар саҥарар саҥата, көрөр хараҕа, истэр кулгааҕа иччилээҕэр итэҕэйэллэрэ. Барыны бары ис хоһоонноон, суолталаан, төрдүн көрөн, анааран, тутатына оҥорон иһэргэ дьулуһаллара. Быстыбат Баар буолууну хааччыйан, Киһи олоҕун Кэлэр Кэмҥэ туһулуохтаах диэн өйдөбүллээхтэрэ, ону Киһи сирдээҕи аналын сүрүн үлэтин быһыытынан ылыналлара.

Саха киһитэ Ыһыахха түөрт уон хонук инниттэн Уоту, Сири, Ууну, Салгыны, сири-уоту алҕаан, иччилэри кытта кэпсэтэн баран, Айыыларга хайыһан, Айыы суолугар — тахсар Күҥҥэ — көстөрө. Олох төрүттэ­ниитэ Күн көтөҕүллүүтүттэн саҕаламмытын билэбит, Бүгүҥҥүнү уонна Кэлэр кэми кытта ситимниир күүс­тэр — Иччилэр – манна олороллор, киһи аймах Айыы сиэринэн, үгэһинэн, майгытынан салайтарабыт диэн этэн, Үрүҥ Айыы Тойоҥҥо сүгүрүйэллэрэ.

 

Олоҥхо ис дьиҥэ

Былыргылар бу көстөр эйгэбитин түөрэ барытын, ол иһигэр сулустаах халлааны, Орто Туруу дойду диэн ааттыыллара. Оттон көрбөт сырдыкпытын – Кэлэр Кэми, Сырдык Кэми – Айыылар халлааннарын, тоҕус таһымнаах диэн өйдүүллэрэ. Бүгүҥҥү кээмэйинэн эттэххэ, Кэлэр Кэми тоҕус таһымнаан ылынан, дьон өйүн-санаатын тоҕус таһымҥа таһаарарга дьулуһаллара. Ити олоҥхоҕо эмиэ көстөр. Улахан Олоҥхо тоҕус олуктаах буолар диэн этэллэрэ. Онон буоллаҕына, Олоҥхо ис дьиҥэр Киһини Улахан санааҕа, Айыы санааҕа, Кэлэр Кэмҥэ туһулаан, өйүн-санаатын күүһүрдэн биэрэр, Орто дойду олоҕун бигэргэтэр, Сырдык уонна Хараҥа охсуһуутугар хайдах тыыннаах хаалары үөрэтэр мэлдьи үлэлиир ураты ньыманан буолар.

 

Улахан санааны күүһүрдэн

Уйулҕа үөрэхтээхтэрэ киһи аймах мифологическай өйө-санаата олуһун диэн түһэн, кыччаан, сүтэн эрэр диэн дьаарханар буолбуттара быданнаата. Киһи ол-бу бытархай санааларга быһа тыыттаран, олоҕун да оҥостубат буолан эрэр диэн этэллэр. Онон Киһи Улахан санаатын тилиннэрэн, мифологическай өйүн-санаатын хос төнүннэриэххэ диэн этэллэр. Урут даҕаны улахан дьалхааннарга остуоруйаларынан, номохторунан норуот буомтуйбут өйүн-санаатын күүһүрдэн, улаатыннаран биэрэллэрэ баара. Маннык проблема сүүрбэһис үйэ саҥатыгар эмиэ тура сылдьыбытын билэбит. Итиннэ, чуолаан, Былатыан Ойуунускай күүскэ үлэлэспитэ. Литэрэтиирэҕэ күннээҕини кыранан суруйуу баһыйан эрэрин, ити сэрэхтээҕин ыйбыта, төрүттээн-уустаан суруйуохха диэбитэ. Бүгүн эмиэ ситинник кыһалҕа тирээн кэллэ. Ааспыт үйэ 90-с сылларыгар Айыы Үөрэҕэ, Айыы Санаа, Айыы Итэҕэлэ көбүтүллүбүт төрдө итиннэ сытар.

Дьон өйүн-санаатын бэлэмнээн

Онон Ыһыах сылга биирдэ оҥоһуллар үгэс эргииригэр сыллааҕы өйү-санааны эрэ бэлэмниир курдук буолбакка, дьон ­өйүн-санаатын мэлдьи күүһүрдэн, үрдэтэн биэриигэ үлэлиир ньыма быһыытынан көрүллүөхтээх, оннук ылыныллыахтаах. Култуура соруга итиннэ ханыылыы буолуохтаах. Онон Ыһыаҕы тэрийии буоллун, сиэри-туому ыытыы буоллун – сүрүн тосхоло дьон өйүн-санаатын өрө тардыыга, инникигэ эрэли саҕыыга туһаайыллыахтаах.

Айыылартан бэриллибит дьоҕурунан

Киһи санаатын күүһүнэн кэлэр кэми оҥорор, тугу са­наабыта туолар диэн өйдөбүл баар. Былыр сахалар бүгүн ­суоҕу баар курдук уобарастаан санааһыны Кэп (Киэп) оҥоруу дииллэрэ. Киһи Айыылартан бэриллибит биир дьоҕурунан бэйэтин өйүнэн-санаатынан Кэлэр Кэми оҥорон көрүүтэ буолар.

Инникини кэп оҥоруу итинник толкуйа киһи аймахха былыр былыргыттан баар. Ааспытынан, буолбутунан эрэ муҥурдаммат, хааччахтаммат, Кэлэр Кэм эйгэтин үөскэтэн, инникини көрө сатыыр дьон баар буолар. Итинник суоҕу куоһаран оҥорон көрүү бүгүн киһи аймахха өйдөнүллүбэккэ, ситэри сыаналаммакка турар. Дэлэҕэ этиэхтэрэ дуо, урут сүүс тыһыынча киһиэхэ биир гений төрүүр буоллаҕына, билигин мөлүйүөҥҥэ кыаллыбат буолла диэн. Ити аата өтө көрөн, ырааҕы толкуйдааччылар, суоҕу уобарастаан дьоҥҥо тириэрдээччилэр букатын аҕыйаабыттар. Билигин үгүстэр ким эрэ эппитин хатылыыллар, биитэр ааспыты, буолбуту бүгүн баар курдук оҥорон илдьэ сылдьаллар.

Ол да иһин Ыһыах биир сүрүн ис хоһоонунан, философиятынан, муудараһынан Айылҕаны кытта ситими ­олохтоон, Кэлэр Кэми былааннааһын буолар.

Ыһыах алгыһа сыл аайы биири хатылааһын буолбакка, алгысчыт төһөнү толкуйдаан кэп оҥорбутун дьон өйүгэр-санаатыгар иҥэриэхтээх, онно хайыһыннарыахтаах.

Дьэ ол иһин ыһыах бэйэтин иһигэр оннук эйгэлээх буолуохтаах. Онно анаан түһүлгэлэр тэриллиэхтээхтэр — сэһэргэһии түһүлгэтэ, олоҥхоһуттар, дьылдьыттар, дьылҕаһыттар түһүлгэлэрэ диэн.

Саха буолан сандааран

Саха диэни былыр тыыннаах буолууну илдьэ сылдьар, куттаах-сүрдээх киһи диэн өйдүүллэрэ. Сүрдээх киһи диэн Көстүбэт эйгэ күүһүн билэр, кини тугу этэ, көрдөрө сатыырын сэрэйэр киһини этэллэрэ. Билигин биһиги бэйэбитин айылҕа оҕолоробут дэнэбит эрээри, бу эйгэттэн тэйэн, тугу да эрдэт­тэн билэр кыахпыт суох буолла. Бэйэбитин дьөлө хаһан тахсабыт, онтон сэдиптээн суланыыга, өлбүт-быстыбыт буолууга түһэн хааллыбыт. Онон тулабытын, тулалыыр эйгэ иһигэр ­буола турары дириҥник билиэхпитин баҕарар буоллахпытына, түөрт эйгэҕэ сыстыахпытын наада. Ол эбэтэр Буор, Салгын, Уу, Уот тыына буолан Айылҕаҕа сыстан, Айылҕалыын биир ситимнээх буолуохтаахпыт. Саха буолуу диэн – тулалыыр эйгэни бэйэ этин-хаанын, бэйэ тыынын курдук көрүү, дойдуну иччилээһин буолар.

Онон Ыһыах – бу Саха буолан сандаарар, Киһи буолан килбэйэр кэммит эбит.

Роман ПОПОВ, «Саха сирэ» хаһыат, edersaas.ru

 

0

0
Следите за самым важным и интересным в Telegram-канале и WhatsApp-группе ЯСИА