Үрдүк үөрэххэ киирэргэ биир кэлим эксээмэн (ЕГЭ) баалыгар тус ситиһии баала эбиллэр. Ол эрээри, үгүс төрөппүттэр, үөрэнээччилэр итини улаханнык иҥэн-тоҥон билбэттэр, оскуоланы мэтээлинэн бүтэрбиттэргэ, улахан олимпиада кыайыылаахтарыгар эрэ баал эбиллэр диэн улахаҥҥа уурбаттар. Дьиҥэр, хас биирдии оҕо баал эбинэр кыахтаах эбээт. Хайдах?
Эбии баал диэн тугуй?
Бу туһунан чопчулаһаары, М.К.Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет үрдүк үөрэх иннинээҕи уонна уонна профориентацияҕа факультетын декана Светлана Федороваттан туоһуластым. Оҕону үөрэххэ эрдэттэн, өссө оскуола сылларыттан көҕүлүүр инниттэн, тус ситиһии баала диэн киирбитэ номнуо төрдүс сыла. Ол эбэтэр, араас олимпиадаларга, научнай-практическай кэмпириэнсийэлэргэ, күрэхтэһиилэргэ кыттан кыайбыт, миэстэлэспит оҕолорго үөрэххэ киирэллэригэр биир кэлим эксээмэннэригэр өссө баал эбиллэр.
“Көтөх муҥунан портфолиоттан…”
— Арассыыйа хас биирдии үрдүк үөрэҕин кыһата (ВУЗ) алтынньыга диэри кэлэр үөрэх дьылыгар үөрэххэ ылар быраабылатын бэйэтин саайтыгар таһаарыахтаах. Ол иннинэ, сыллата Учуонай сэбиэттэргэ ханнык тэрээһиннэргэ кыттан бастаабыт, миэстэлэспит оҕолорго эбии баал ааҕылларын сүбэлэһэллэр. Холобур, былырыын 119 араас тэрээһин эбии баалы биэрбитэ. Ол иһин дьон бутуллар. Докумуону тутар хампаанньаҕа абитуриеннар, төрөппүттэр көтөх муҥунан портфолионы соһон аҕалалларын сыымайдаан көрдөххө, биир даҕаны сөп түбэһэр суох. Хомойон, ытыахча курдук буолаллар. Ол иһин ахсыс-тохсус кылаастан саҕалаан, үрдүк үөрэх саайтын үөрэтиэхтээххит, чопчу баал ааҕыллар тэрээһиннэригэр ордук кытта сатыахха диэн этэбин. Тоҕо диэтэххэ, өрөспүүбүлүкэҕэ аата-ахсаана биллибэт араас тэрээһин ыытыллар. Биллэн турар, ол үчүгэй. Ол гынан баран, оҕо ханнык идэни таларыттан сиэттэрэн, онно сөптөөх тэрээһиннэргэ кыттара ордук. Холобур, медик идэтин талыан баҕарар буоллаҕына, ханнык кэмпириэнсийэҕэ, олимпиадаҕа кыттар барыстааҕын билиэхтээх. Биһиги тус ситиһиини биэс бөлөххө араарабыт, — диэн Светлана Васильевна быһаарар.
Бастакы бөлөх (үөрэххэ ситиһии иһин)
Бу бөлөххө оскуоланы “кыһыл көмүһүнэн”, орто анал үөрэҕи кыһыл дипломунан бүтэрбиттэргэ 5 баал бэриллэр. Итини таһынан, түмүктүүр өйтөн суруйууну ситиһиилээхтик туттарбыттар 1 баалы эбиммит курдук сананыахтарын сөп. Ону тэҥэ, университет Аччыгый академияларыгар, үрдүк үөрэх иннинээҕи факультекка, университет лиссиэйигэр ситиһиилээхтик үөрэммиттэр хапсаллар.
Иккис бөлөх (спорка ситиһии иһин)
Манна, холобур, ГТО-ну “кыһыл көмүс” (3 баал) уонна “үрүҥ көмүс” (2 баал) значокка туттардахтарына, ханнык үөрэххэ киирэллэриттэн тутулуга суох барыларыгар баал эбиллэр. Оттон Физкультура уонна спорт институтугар киирээччилэргэ хайысхаларынан (бокс, чэпчэки атлетика, о.д.а.) ситиһиилэрин иһин эбиллэр. Олимпийскай оонньуулар, Европа, Арассыыйа, өрөспүүбүлүкэ чөмпүйүөннэригэр, призердарыгар диэн тус-туспа ааҕыллар. Бэл диэтэр, “Снежный барс” өрөспүүбүлүкэтээҕи байыаннай-спортивнай оонньууга кыттан бастаабыттарын, миэстэлэспиттэрин туоһулуур докумуоннаах (2018-2020 сс.) буоллахтарына, 3 баал ааҕыллар эбит.
Үһүс бөлөх (наукаҕа ситиһии)
Бу бөлөххө үксүн научнай-практическай кэмпириэнсийэлэргэ кыттан ситиһиилэммит оҕолор эбии баалга суоттаналлар. Холобур быһыытынан эттэххэ, СӨ Наукаларын Аччыгый академиятын дьиҥнээх чилиэннэрэ, чилиэн-кэрэспэдьиэннэрэ, СӨ Ил Дарханын стипендиаттара, “Академик Ларионов” кыһыл көмүс мэтээлин ылбыттар, о.д.а. эрэгийиэннээҕи, өрөспүүбүлүкэтээҕи таһымтан намыһаҕа суох тэрээһиннэр киирсэллэр. “Билигин научнай-практическай кэмпириэнсийэ олус элбэх. Оскуолаттан саҕалаан, Үөрэх уонна наука министиэристибэтигэр, Идэ таһымын үрдэтэр институттарга тиийэ бары ыыталлар. Учуутал ордук чугастык үлэлэһэр тэрилтэтин эбэтэр бэйэтэ билэр кэмпириэнсийэтигэр кытыннарарга дьулуһар. Оҕолор барахсаттар араас кэмпириэнсийэлэргэ кыттан, халыҥ паапкаларын илдьэ кэлэллэр эрээри, олор хапсыбакка хаалар түгэннэрэ бааллар. Ол иһин кини туттарсыан баҕарар үөрэҕэр ханнык кэмпириэнсийэҕэ ситиһиини ылалларын сиһилии үөрэтэрэ ирдэнэр”, — диэн декан Светлана Федорова сүбэлиир. Холобур, ХИФУ өрөспүүбүлүкэтээҕи “Инникигэ хардыы” научнай-практическай кэмпириэнсийэҕэ миэстэлэспиттэргэ баал эбэр. Сорох институттар улуус таһымнаах “Инникигэ хардыы” кэмпириэнсийэҕэ ситиһиини учуоттууллар, атын институттар эрэгийиэннээҕи, Бүтүн Арассыыйатааҕы, норуоттар икки ардыларынааҕы эрэ таһымнаах кэмпириэнсийэлэргэ миэстэлэһии иһин баал ааҕаллар. Бу салааҕа баал ааҕыллыытын испииһэгэ элбэх. Онон ХИФУ саайтыгар киирэн эрдэттэн билсэр ордук.
Төрдүс бөлөх (араас атын тэрээһиннэр)
Аҕыйах сылтан бэттэх Саха сиригэр профориентационнай тэрээһиннэр хото ыытыллар буоллулар. Холобур, WorldSkills, JuniorSkills чөмпүйэнээттэр, “Выбор.Проф.Якутск”, “Я — профессионал” куонкурустарга, уонна да атын үөрэҕи эрдэттэн таларга туһаайыллыбыт тэрээһиннэргэ ситиһиилээх оҕолорго баал эбиллэр.
Бэһис бөлөх (өй күрэхтэрэ)
“Бу саамай элбэх тэрээһини хабар бөлөх буолар. Дьон, улахан олимпиадаларга кыттыы иһин эрэ баал эбиллэр диэн толкуйдууллар. Дьиҥэр, оскуола оҕолоругар аналлаах олимпиадалары ааҕан ситиллибэт. Ол иһин учууталлары кытта үлэлэһэргэ дьулуһабыт”, — диэн Светлана Федорова быһаарар. Олимпиадалары сүрүннээн түөрт бөлөххө араараллар.
Бүтүн Арассыыйатааҕы оскуола үөрэнээччилэрин олимпиадалара
Бу оскуола, улуус, өрөспүүбүлүкэ иһигэр ыытыллар, салгыы Бүтүн Арассыыйатааҕы таһымҥа тахсар. Саха сириттэн былырыын Арассыыйатааҕы таһымҥа түөрт-биэс эрэ оҕо кыттыбыт. Бүтүн Арассыыйатааҕы олимпиадаҕа диплом ылбыт, миэстэлэспит киһи дойду ханнык баҕарар үрдүк үөрэҕин кыһатыгар (ВУЗ) тургутуута суох киирэр бырааптаах. Ол гынан баран, холобур, математикаҕа дипломант буоллаҕына, математикаҕа биир кэлим эксээмэнин 75 баалтан кыра баалга туттарыа суохтаах. Оттон өрөспүүбүлүкэ таһымнаах олимпиадаҕа дипломант буолбут оҕолорго ХИФУ-га киирэллэригэр 10 баал эбиллэр эбит.
Үөрэнээччилэр олимпиадаларын Арассыыйатааҕы Сэбиэтин олимпиадалара (РСОШ)
“Тустаах олимпиадалар испииһэктэрин сыллата дойду Үөрэҕин уонна наукатын министиэристибэтэ бигэргэтэр. Холобур, Арассыыйаҕа тыһыынчаттан тахса үрдүк үөрэх кыһата баар эбит буоллаҕына, итинтэн быйыл 80 эрэ олимпиада киирдэ. Ол иһигэр, үөрэнээччилэр Хотугулуу-Илиҥҥи (СВОШ) филологияҕа олимпиадалара. Ол эбэтэр, бастыҥ олимпиадалар министиэристибэ испииһэгэр киирэллэр. Манна үчүгэйэ диэн, оҕолор дипломант буоллахтарына, ханнык баҕарар үрдүк үөрэх кыһатыгар тургутуута суох киирэр кыахтаахтар эбэтэр биир кэлим эксээмэннэрин баала 100 баалга тэҥнэһиэн сөп. Быйыл 14 оҕо тустаах олимпиадаҕа кыттан, ХИФУ-га быһа киирдэ. Филология олимпиадатыгар диплом ылбыт оҕо ханнык баҕарар хайысхаҕа киириэн сөп. Аны биир үчүгэйэ диэн, бу олимпиада диплома түөрт сыл дьиҥнээҕинэн ааҕыллар”, — диэн быһаарар.
Үрдүк үөрэх бэйэтин олимпиадата
Манна Саха сиригэр киэҥник биллэр үөрэнээччилэр Хотугулуу-Илиҥҥи олимпиадалара (СВОШ) киирэр. Бу олимпиада хас биирдии биридимиэккэ ыытыллар. Манна кыайбыт ХИФУ-га үөрэххэ киирэригэр 10 баалы, миэстэлэспит оҕо 5 баалы ылар. Сорох университеттарга (Уһук Илиҥҥи федеральнай университет, Сибиирдээҕи федеральнай университет) киирэргэ ХИФУ олимпиадатын баала эмиэ ааҕыллар.
Оҕону сайыннарар олимпиадалар
Бу бөлөххө киирбит олимпиадалар оҕону сайыннарар аналлаахтар. Мантан сорох эрэ олимпиадаҕа кыттыы тус ситиһии быһыытынан баал эбиэн сөп.
Түмүк
Олимпиадаҕа кыттан миэстэлэһэр туһугар, оскуоланы таһынан эбии дьарык ирдэнэр. Кэрэхсэбиллээҕэ диэн, Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет “Олимпиада оскуолата” диэн сынньалаҥ кэмигэр ыытыллар анал бырагыраамалаах. Күһүҥҥү сынньалаҥнарын баттаһа, улуус оҕолоро кэлэн түөрт күн устата 5 биридимиэккэ бэлэмнэннилэр. Оттон куорат оҕолоругар “Олимпиада оскуолата” үлэлиир. Сэҥээрбит, оҕолорун инники дьылҕаларын туһугар кыһаллар төрөппүттэр, учууталлар ХИФУ үрдүк үөрэх иннинээҕи уонна профориентацияҕа факультетыгар +7(411 2)36-34-81 эбэтэр +7(411 2) 49-66-06 төлөпүөнүнэн билсиэхтэрин сөп.
Людмила ПОПОВА, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru
