Долун диэн аатынан ааҕааччыларга биллэр эдэрчи киһини аан бастаан П.Ойуунускай аатынан Литературнай музейга буолбут биир көрсүһүүгэ көрбүтүм. Аҥар атаҕын сэрэнэн ууран хаамар, сып сырдыгынан көрбүт бэрт сэргэх сирэйдээх киһи киирэн кэлбитэ. Элбэҕи билиэн-көрүөн баҕарара сирэйиттэн-хараҕыттан биллэрэ, барыларын олус болҕомтолоохтук истэрэ. Онтон ыытааччы кинини билиһиннэрэн баран тыл биэрбитигэр билбиппит – Егор Федоров-Долун диэн ааттаах прозаик эбит этэ. Кини биир кэпсээнинэн Аркадий Новиков «Хопто хаһыыта» диэн киинэни уһулбутун, айар үлэнэн дьарыктанан эрэрин туһунан сэмэйдик кэпсээбитэ. «Бичик» кинигэ кыһатын эрэдээктэрэ Август Егоров Долунтан өссө да элбэҕи күүтэрин, талааннаах суруйааччы буолан аата ааттаныаҕар эрэнэрин туһунан эппитэ.
Х х х
«Киһи бу орто дойдуга биирдэ кэлэн барар. Ыал буолаҕын. Оҕо төрөтөҕүн. Кыракый эһээхэй оҕоҕун көтөҕөн бүөбэйдии сылдьан саныыгын: «Оҕом улаатан сүүнэ киһи буолуо, кырдьар-кыаммат сааспытыгар көрүө-истиэ. Бэйэтэ туспа ыал буолуо, сиэн оҕо аҕалыахтара, ону биһиги көрүөхпүт, сылластыбыт кыһыл сирэйиттэн сыллыахпыт». Бу буолар төрөппүт саныыр санаата. Ону оҕолорбут толороллор дуо? Үксүгэр суох. Оҕо сүрэҕэ – тааска. Бу суруйбутум курдук дьылҕалаах кырдьаҕастар дэриэбинэ ахсын бааллар. Баҕар, бу кылгастык бичиктээбиппин ким эрэ алҕаска ааҕыа уонна толкуйдуо…», – диэн олоххо баар үөрүүлээх да, хомолтолоох да көстүүлэри Долун диэн ааттаах прозаик «Хопто хаһыыта» диэн кинигэтин биир кэпсээнигэр ааҕаҕын. Омос аахтахха, элбэхтик этиллибит, биһиги бары билэр уонна түүлээх холбукабытыгар иҥэриммит түгэннэрбит курдуктар. Ол эрээри, орто туруу бараан дойду олоҕо судургута суоҕун ааптар түһүүлээх-тахсыылаах кэпсээннэрин аахтаххына өссө төгүл итэҕэйин. Эдэр сааһыгар оһолго түбэһэн, олох аһыытын-ньулуунун эрдэ билбит Егор Федоров-Долун кэпсээннэрэ ааҕааччыны толкуйдаталлар, баар быһыыны-майгыны ыараҥнатан көрөр, сэрэтэр, харыстыыр аналлаахтар…
х х х
Егор Федоров, саха киһитин сиэринэн, бэйэтин туһунан кэпсиирин улаханнык сөбүлээбэт. Ол оннугар саныыр санаатын, ис иэйиитин, кинини туох долгутарын айымньыларыгар ааҕаҕын, сорох кэпсээннэригэр кини тус олоҕун көрөр курдук буолаҕын. Үксүгэр буоларын курдук, айыллыбыты бэйэтигэр «уорбалыы» саныыр түгэннэриҥ да баалларын кэриэтэ.
Ол оннугар Егор Федоров уопсастыбанньык, төрөөбүт дойдутун патриота, дьонун-сэргэтин туһугар туруулаһар хорсун киһи буоларын кинини кытары алтыһар дьон бары билэллэр, сөҕөллөр, кини олоххо дьулуурун, олоҕу таптыырын ыччаттарыгар кэпсииллэр.
«Уопсастыбаннай үлэ – ыарыы кэриэтэ»
Егор Хаҥалас улууһун Улахан Аан оскуолатын бүтэрбитэ. Сүүрбэччэлээх эрэ сааһыгар саахалга түбэһэн, хас да ый балыыһаҕа өйө-төйө суох сытан инбэлиит буолар дьылҕаламмыта. Ыал буолан, оҕо-уруу төрөтөн аатын ааттатар ыра санаалаах, олох киэҥ аартыгар саҥа үктэнэн эрэр эдэр киһи эмискэ торуоскалаах хаамар киһи буолбутуттан олус кыбыстара. Кинини аһынар да, сэтэриир да дьон баара… Ону барытын тулуйуохха, салгыы олох олоруохха диэтэххэ, ама да ааспытын иһин, оччолорго киһи аайы бэриллибэт кытаанах санааланыахха наада этэ. Биир чугас уонна олус ытыктыыр киһитэ: «Егор, буолар буоллаҕа… дьылҕаҕын кытта сөпсөһөн, салгыы олох олоруоххун наада…», – диэн ыллыктаах этиитэ кый ыраах халлааҥҥа умайар сырдык сулуска талаһыыга тэҥнээҕэ. Егор ол ыарахан кэмнэргэ күүс-көмө буолбут бииргэ үөрэнэр оҕолоругар махтала муҥура суох. Үтүө дьон ыллыктаах санаатын ылынан, кэргэннэнэн, үс оҕоҕо күн сирин бэлэхтээбитэ.
2011 с. куоракка киирэн, доруобуйалара хааччахтаах дьону түмэр уонна кинилэри сибээстиир уопсастыба тэрийбитэ. Бу уопсастыбаҕа тыһыынчаҕа тиийэр киһи киирбитэ. Үгүстэрэ – дьиэ түөрт эркинигэр хаайтаран, баҕарбаталлар да, тулалыыр эйгэттэн тэйэргэ күһэллибит дьон. Дьэ, кинилэри олоххо төнүннэрэр, кыах баарынан көмөлөһөр баҕалаах салайааччы ылсыбытынан барбыта. Салайааччы үһүс сылын үлэлэтэр тэрилтэтэ уопсастыба быһыытынан докумуоннара сиппэккэ турарыттан, араас харгыстары көрсөрүттэн, ханна барытыгар харчы быһаарар буолбутуттан хомойдор да, санаабытын саталлаахтык олоххо киллэрэр дьулуура баһыйар.
Биир дойдулаахтарын, чуолаан баһылыктар Александр Максимов уонна Олег Иринеев, өйөбүллэринэн анал сири үс сылга арендаҕа ыланнар, Еланка курдук кэрэ көстүүлээх сиргэ турбаза арыйан үлэлэппитэ. Быйыл эмиэ үлэлэтээри, бэйэтэ этэринии, утуйар уутун, аһыыр аһын умнан сылдьар. Билиҥҥи баһылык Олег Валерьевич Улахан Аан сэлиэнньэтин сайдыытын фондун тэрийэргэ этии киллэрбитэ. Ону докумуоннарын барытын оҥорон, ситэрэн Юстиция министиэристибэтигэр киллэрэллэрэ эрэ хаалла.
Егор Гаврильевич уопсастыбаннай үлэтэ итинэн эрэ бүппэт. Аны эдэр ыччакка патриотическай тыыны киллэрээри «Ксенофонтовщина историятыгар» анаан, анал бэлиэни оҥорор баҕалаах. Кини этэринэн, конфедералистар хамсааһыннарыгар Улахан Аантан сиэртибэ буолбут уонча киһи аатын ыччат билиэхтээх, ытыктыахтаах. Итиннэ эмиэ биир дойдулаахтара, Павловтар уонна Соколовтар дьиэ кэргэттэрэ көмөлөһүөх буоланнар, тобулбут толкуйа туолуоҕар эрэллээх. Күн сиригэр үтүө санаалаах, эркин курдук дьон ньүдү-балай дьоннооҕор элбэҕиттэн эрэх-турах сананар.
- Ити саҕалааһыннарбар, уопсастыбаннай үлэбэр дьон-сэргэ сыһыана араас. Ким эрэ баттыы сатыыр, араас сураҕы-садьыгы ыытар. «Инбэлиит эрээри… бэйэтэ нэһиилэ сылдьан…» диэн саҥаралларын истэбин. Ол эрээри, сүүс киһи саҥатын барытын саба туппаккын. Дьон аһынарын сөбүлээбэппин. Оннооҕор, иннибэр сүүрэн кэлэн ааны эҥин арыйан биэрдэхтэринэ, ньиэрбинэйдиир, кыбыстар этим. Ордук кэрэ кыргыттар көмөлөһөөрү гыннахтарына, сирдээн тимириэхпин сир кытаанах курдук буолара. Билигин куоракка киирэн, өссө үөрэнэн эрэбин. Ол иһин этэбин, оҕуннахпына да син биир туруоруохтара диэн эрэллээхпин. Саамай кылаабынайа, тостумуохха наада… – Оҕо сырыттахпытына, ийэбит остуол тула олордуталаан баран, «Хотугу сулус» сурунаалы дорҕоонноохтук ааҕан биэрэр этэ. Итинэн ийэбит биһигини, сэттэ оҕотун, ааҕарга үөрэппитэ. Биһиги дьиэ кэргэн бары күн бүгүҥҥэ диэри саҥа кинигэлэри көтүппэккэ ааҕабыт. Оскуолаҕа уруокка төһөлөөх элбэх кинигэни былдьаппытым буолуой? Егор кылгас кэмҥэ суруйар идэттэн тэйэ сылдьан баран, бааттаах баара батарбакка 2011 сылтан айар-тутар идэтигэр иккистээн эргиллибитэ. Онтон ыла кини олоххо баар, ардыгар киһи киһиэхэ кэпсиэн да дьулайар быһыыларын уус-уран кэпсээн гынан суруйуута ааҕааччы болҕомтотун тардаллар. Биир улуу киһи: «Кинигэлэри ааптардарын ааттаабакка туран бэчээттиир буоллар, төһө элбэх биллэр суруйааччы уонна ааҕааччы баар буолуо эбитэ буолла диэн?» – диэн этэн турардаах Киһини толкуйдатар этии. Ким да аатын ыйбакка, ааҕааччыга соҥнообокко туран, аҥардас айымньы суруллубут хаачыстыбатынан, таһымынан эрэ сыана быһар буоллар диэтэҕэ. Ити санааҕа сигэнэн эттэххэ, бүгүҥҥү дьоруойум кэпсээннэрин кимин билбэккэ да туран аахтаххына, ааптар этэр санаалара олохтоохторунан, ардыгар дохсуннарынан, баһырхайдарынан эр киһи суруйбутун дэбигис сэрэйэҕин. Быһата, эйиэхэ эр дьон психологията ааҕааччыга арылхайдык арыллан биэрэр. Егор Федоров-Долун билигин «Үһүс көлүөнэ оскуолатыгар» хаартыска бэчээттиир. Кини үлэлиир хоһун аана сабыллыбат. Манна хаартыска бэчээттэтэ эрэ буолбакка, кинини кытары олох-дьаһах, история, биллиилээх дьон, киһи уйулҕатын уо.д.а. тиэмэлэргэ кэпсэтээри киирэллэр. – Айар дьон, суруйааччылар көрсүһүүлэригэр сылдьарбын олус сөбүлүүбүн. Итинник көрсүһүүлэр кэннилэриттэн айар-суруйар баҕам өссө күүһүрэр, саҥа санаалар саҕыллаллар, сонун суруйуулар үүйэ-хаайа туталлар. Улахан суруйааччылары кытары көрсөрбүттэн, тэҥҥэ сылдьарбыттан үөрэбин. Кинилэр миэхэ сүбэ-ама буолаллар. Айар суол аартыгар, ааҕааччыларга сиэтэн киллэрбит киһинэн Анна Варламованы-Айысхаананы ааттыам этэ. Кэпсээннэрбин аан бастаан суруйааччы Ираида Поповаҕа көрдөрбүтүм. Ираида Гаврильевна ону «Чолбон» сурунаал эрэдээксийэтигэр биэрбитин суруйааччы Айысхаана көрөн-истэн бэчээккэ таһаартарбыта. Ити кэмҥэ «чолбоннор» саҥа ааптардары көрдүүр кэмнэрэ эбит этэ. Эдэр суруйааччылар семинардарыгар кыттыбытым.
- Суруйуум барыта ис хоһооно олох хараҥа өттө. Олохпут төһө да үчүгэйин иһин, ыччаттарбыт олох мөкү өрүттэрин эмиэ билиэхтээхтэр, дьон сыһыаныттан үөрэнэрбит элбэх. Ол иһин, дьон араас хабааннаах сыһыаннарын көрдөрө, ыраас мууска уура сатыыбын. Бэйэм да бүдүрүйэ сылдьыбыт кэмнэрим бааллара. Олох үчүгэйин да, куһаҕанын да билэбин…, – диэн Долуннуун сэргэх кэпсэтиибитин түмүктээтибит. Ол эрэн, бу түмүк кэпсэтии буолбатах. Эрэллээх уонна күүтэр ааҕааччылардаах, дьон олоҕунан олорор, кинилэр кыһалҕаларын аҕыйатар туһугар сүрэхтэрин, дууһаларын ууран турар үлэлиир дьон мэлдьи дьон-сэргэ ортотугар сылдьаллар, кинилэр ытыктабылларын ылаллар.
- Сэһэргэһээччибиттэн кыһыҥҥы хараҥа киэһэлэри, сайыҥҥы сырылас куйаастары аахсыбакка, айар көрсүһүүлэргэ кэлэ турарын (ардыгар соҕотох, ардыгар арыаллааччылаах) сөҕөрбүн кистээбэтим. Онуоха кини:
- Ааптар «Хопто хаһыытын» кэнниттэн суруйбут кинигэтэ бэчээккэ тахсарга бэлэм сытар. Өссө төрөөбүт-үөскээбит Улахан Аанын историятын, дьонун-сэргэтин туһунан сэһэн суруйар былааннаах айа-тута сылдьар.
- Мин оҕо эрдэхпиттэн кыралаан суруйабын. Аан бастаан икки хоһоонум «Бэлэм буол» хаһыакка бэчээттэммитэ. Онтон эрдийэн, кылгас кэпсээннэри хаһыаттарга ыытар этим, ол гынан баран, кыбыстан атын аатынан суруйарым. «Эдэр саас» хаһыакка «Хараҥа хос» рубрикаҕа элбэх кэпсээни бэчээттэппитим. Тааттаттан төрүттээхпит, Өксөкүлээх Өлөксөйтөн ханан эрэ хаан тамыйар үһүбүт, – диэн Егордуун суруйар идэҕэ абылатыытын кистэлэҥин арыйарга холоннубут.
- «Хотугу сулус», «Чолбон» – мин олохпор
- Долун диэн ааты уһуннук толкуйдаан баран ылыммытым. Олох ыарахаттарыттан тостуо суохтаах, иннин диэки баран иһэр киһи диэн суолталаах аат. Мин аҥардас биэнсийэбэр да олоруохпун сөп эбитэ буолуо. Ол эрэн, кэргэним этэрин курдук, уопсастыбанньык диэн син биир ыарыы курдук, кыайан босхоломмоккун. Дьиэбэр-уоппар, хаһаайыстыбабар улахан туһам суох. Билигин өйүм-санаам барыта Еланкаҕа аһыллыахтаах лааҕырым туһунан. Судаарыстыбаттан көмө суох. Дьиҥэр, доруобуйаларыгар хааччахтаах дьон ортолоругар үгүс ситиһиилээх, бииртэн биир дьыалаҕа ылсан атын дьонтон туох да итэҕэстэрэ суоҕун дакаастыыр дьон элбэх. Холобур, Улахан Аантан төрүттээх, Бөттө уола диэн ааттаах, хараҕынан инбэлиит киһи баар. Кини Ааллаах Үүҥҥэ сылдьыбыт дьоҥҥо монумент оҥорторуон баҕарар.
