Одун Хаан ыйын 18-19 күннэригэр “Дархан Уус-2017” Серафим Попов кэриэһигэр Саха сирин тимир уустарын VIII сүрүн быыстапката “Куруһаала” эргиэн эрээттэригэр табык дарбаанын, тимир кылыргыыр дуораанын ортотугар ааста. Бу туһунан сиһилии edersaas.ru ааҕыҥ.
Санатар буоллахха, былырыыҥҥыттан ыла олохтоммут уустар “оскардарын” ылар, сыл Дархан Ууһа аатырар иһин, быйыл 11 улуустан уонна Дьокуускай куораттан 48 “тимири ыллатар” эр бэртэрэ күрэс былдьастылар.
Саха сирин тимир уустарын VIII сүрүн быыстапкатын өрөгөйдөөх арыллыытыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дарханын уонна бырабыыталыстыбатын дьаһалтатын салайааччы Федор Борисов кыттан Кудай Бахсы удьуордарын эҕэрдэлээтэ. Уустар ааттарыттан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Тимир уустарын сойууһун бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Роман Готовцев-Мындыр Уус, тэрийээччилэртэн көҕүлүүр бөлөх салайааччыта Николай Акимов тыл эттилэр. Арыллыы сиэрэ-туома Клавдия уонна Герман Хатылаевтар салайар “Тэтим” этно-бөлөхтөрүн сахалыы дорҕооннорун доҕуһуолунан барда.
Кэлиҥҥи сылларга “Дархан Уус” быыстапка саха төрүт өйдөбүллэрин дьоҥҥо-сэргэҕэ киэҥник тарҕатыыга үлэлэһэрэ үтүө үгэскэ кубулуйда. Быйылгыттан саха былыргы ох саатын сөргүтүү, үйэтитии, спорт эйгэтигэр киллэрии боппуруоһа көтөҕүлүннэ. Бу хайысхаҕа үлэ хайыы үйэ саҕаламмытын кэрэһилээн, 4 саха ох саатын сөргүтээччи “Дархан Уус-2017” быыстапкаҕа бастакы саҕалааһыннарын аҕалан көрдөрдүлэр. Ил Түмэн спикерэ Александр Жирков Саха сирин тимир уустарын быыстапкатыгар ыалдьыттаата уонна былыргы саха ох саатын сөргүтээччилэрдиин, этнографтардыын ирэ-хоро кэпсэттэ, бастакы хардыыларын кытта билистэ.
Олунньу 19 күнүгэр тэрийэр кэмитиэт көрөөччүлэргэ анаабыт дьоһун бэлэҕэ – саха быһаҕын муҥурун булларбат сүдү кыаҕын тургутуу буолла. Онно былырыыҥҥы «Клинок» норуоттар икки ардыларынааҕы быыстапкаҕа 3 миэстэлээх Яков Данилов, “Дархан Уус-2016” «Дэгиттэр быһах» хайысхатын кыайыылааҕа Эдуард Вырдылин-Бырдыка Уус (иккиэн таатталар), “Дархан Уус-2016” “Бастыҥ ас быһаҕа” хайысхатыгар 3-с миэстэлээх Илья Иванов (Хаҥалас) уонна быйыл быһаҕы тургутарга тылламмыт, маннык таһымнаах быыстапкаларга бастакытын кыттар Эдьигээн ууһа Артем Ханчаев оҥорбут быһахтарын хайдах холуулларын көрдөрдүлэр. Ол курдук, ыам бырдаҕын курдук түмсүбүт көрөөччүлэр сөхпүт харахтарын ортотугар Бырдыка Уус халыҥ эрэһиинэни уонна хатан мутугу, Яков Данилов 20 мм. ыстаал тоһоҕону арыыны курдук кыстылар. “75 киилэ ыйааһыннаахпын” диир Илья Иванов икки мас ууруллубут быһаҕын тимиригэр үктэнэн туран биэтэҥнээн уонна 10 мм. ыстаал тоһоҕону кырбастаан охсубут быһаҕа бөҕөтүн бигэргэттэ. Эрдэ 20 мм. ыстаал тоһоҕону бысталаан интэриниэт куйаарыгар таһаарбыт Эдуард Ханчаев үс араас араҥа тимиртэн силбэммит быһаҕын өнчөҕүнэн тоһоҕону маска саайан киллэрдэ уонна “айылҕаҕа маннык эмиэ гыныахха сөп” диэн быһаарда.
Тутулуга суох эксперт Иннокентий Татаринов сыанабылынан, быһахтарын кыаҕын холообут уустар тимири ыллатар Кудай Бахсы удьуора буолалларын түһэн биэрбэтилэр. Бу тургутук кыттыылаахтара уонна тутулуга суох эксперт: “Манныгы хатылаан, быһахтаргытын алдьатымаҥ” диэн тоһоҕолоон бэлиэтииллэр. Ону тэҥэ. “Дархан Уус” хас да төгүллээх кыайыылааҕа Иннокентий Татаринов быһаҕы көрүүгэ-харайыыга, сытыылыырга сүбэ-соргу биэрбитин үгүс ыалдьыт кэрэхсээн иһиттэ, батыһа сылдьан көрдө.
«Бастыҥ ас быһаҕа» күрэхтэһиини, өрүү да буоларын курдук, Олоҥхо дойдутун 1-гы нүөмэрдээх Дархан асчыта Иннокентий Тарбахов, “Тыгын Дархан” эрэстэрээн үлэһиттэригэр көмөлөһүннэрэн, иилээн-саҕалаан ыытта. Итиэннэ, өрүү да буоларыныы, быыстапка ыалдьыттарын тоҥ балыгынан уонна сылгы тоҥ этинэн күндүлээтэ.
Быйылгы «Дэгиттэр быһах» хайысха кыайыылааҕа уус статуэткатын сэргэ, Москваҕа сааскы “Клинок” норуоттар икки ардыларынааҕы быһах быыстапкатыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтин Тимир уустарын сойууһун чиэһин көмүскүү барарга анал путевканан наҕараадаланыахтааҕа. Ол үрдүк чиэскэ Эдьигээнтэн быйыл бастакытын кэлбит Артем Ханчаев тигистэ. Өскөтүн кэнники сылларга «Дэгиттэр быһах» куоталаһыытыгар холоон көрөөччүнэн аатырбыт мадьынылар Михаил Савватеев уонна Виктор Докалов үлэлээбит эбит буоллахтарына, быйылгы тургутугу хапсаҕай Саха сирин аан дарханын аатын хас да төгүллээх хаһаайына Николай Чукров ыытта.
Саха сирин тимир уустарын VIII сүрүн быыстапкатын дьүүллүүр сүбэтин тэриллиэҕиттэн ыла П.А. Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, СӨ Духуобунаһын академиятын академига Борис Неустроев-Мандар Уус салайан кэлбитэ. Быйылгыттан бу эппиэтинэстээх дуоһунас кини үөрэнээччитигэр, саха быһаҕын аар саарга аатырдыбыт, саха быһаҕын муодатын “сокуонун суруйар” Сарыал Билюкиҥҥа сүктэрилиннэ. Дьүүллүүр сүбэ үлэтигэр СӨ Тимир уустарын сойууһун бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Роман Готовцев-Мындыр Уус, Мандар Уус илиититтэн суохапчы туппут норуот маастардарыттан биирдэстэрэ Василий Попов-Бааха Уус, СӨ норуодунай артыыһа Герман Васильевич уонна СӨ үтүөлээх артыыската Клавдия Филипповна Хатылаевтар, Россия Худуоһунньуктарын сойууһун чилиэнэ Дьулустаан Бойтунов, СӨ Айылҕа харыстабылын миниистирин солбуйааччы Николай Додохов кытыннылар.
Дьүүллүүр сүбэ бэрэссэдээтэлэ, саха быһаҕын аар саарга аатырдыбыт тимир ууһа Сарыал Билюкин “Дархан Уус-2017” Саха сирин тимир уустарын VIII сүрүн быыстапкатын кэнниттэн түмүк санаатын үллэһиннэ: “Быыстапкабыт таһыма, тэрээһинэ сылтан сыл үрдээн, тупсан иһэр. Быйыл «Дэгиттэр быһах» көрүҥүгэр киирбит саҥа тургутуктары көрөөччү сэҥээрдэ. «Бастыҥ уус-уран оҥоhуулаах быhах» уонна «Чулуу хомус» көрүҥнэригэр кыттааччы аҕыйах уонна өрүү кыттар эрэ уустар кытталлар. Дьиҥинэн, улахан быыстапкаларга сылдьан кэтээн көрбүппүнэн уонна тус бэйэм санаабар даҕаны, быһаҕы уустаан-ураннаан айымньы оҥорон таһаарыы улаханнык сыаналаныахтаах уонна бу уус дьоҕурун көрдөрөр биир сүрүн ирдэбил буолуохтаах. Онон аныгыскы быыстапкаҕа «Бастыҥ уус-уран оҥоhуулаах быhах» күрэхтэһиитигэр болҕомто ууран, эрдэттэн биллэрэн, уустары көхтөөхтүк кыттарга үлэлэһиэххэйиҥ.”
Быйылгыттан күрэхтэһии уонна сыанабыл хаачыстыбатын өссө тупсараары, тутулуга суох экспердэр диэн баар буоллулар. Ол бочуоттаах эбээһинэһи археолог Василий Попов уонна “Дархан Уус” хас да төгүллээх кыайыылааҕа Иннокентий Татаринов толордулар.
Үгэскэ кубулуйбут “Дархан Уус-2017” Серафим Попов кэриэһигэр Саха сирин тимир уустарын VIII сүрүн быыстапкатын Саха Өрөспүүбүлүкэтин Тимир уустарын сойууһа, “Таатта” Дьокуускай куораттааҕы уопсастыбаннай холбоһук уонна Серафим Валерьевич доҕотторо тэрийэн ыыталлар. Тэрийэр кэмитиэти Тимир уустарын сойууһун толорооччу дириэктэрэ Николай Акимов салайар.
«ДАРХАН УУС-2017» Саха сирин тимир уустарын VIII сүрүн быыстапкатын
ТҮМҮГЭ
АСКА ТУТТУЛЛАР БАСТЫҤ БЫҺАХ (62 быһах)
1 м. Егор Плотников (Мэҥэ Хаҥалас)
2 м. Гаврил Бурцев (Дьокуускай)
3 м. Сергей Мандаров (Таатта)
БАСТЫҤ УУС-УРАН ОҤОҺУУЛААХ БЫҺАХ (5 кыттааччы)
1 м. Виктор Кычкин (Чурапчы)
2 м. Сергей Тарабукин (Таатта)
3 м. Василий Мухин (Таатта)
ЧУЛУУ ХОМУС (5 кыттааччы)
1 м. Феликс Комиссаров (Томпо)
2 м. Гаврил Бурцев (Дьокуускай)
3 м. Прокопий Быгынанов (Таатта)
ДЭГИТТЭР БЫҺАХ (32 кыттааччы)
1 м. Артем Ханчаев (Эдьигээн)
2 м. Николай Винокуров (Кэбээйи)
3 м. Иван Слепцов (Таатта)
БАСТЫҤ ДАМАСК (6 кыттааччы)
1 м. Сергей Тарабукин (Таатта)
2 м. Леонид Васильев (Таатта)
3 м. Спартак Петров (Сунтаар)
