Киһи ис кыаҕа муҥура суох. Ону бигэргэтэр үгүс элбэх туоһу чахчылар бааллар. Аҥардас Гиннесс рекортарын кинигэтин ылан арыйталаан көрдөххүнэ, күндү ааҕааччым, онно толору итэҕэйиэҥ. Үрүҥ Айыы Тойон икки атахтааҕы бэйэтигэр маарыннатан айбыта диэн бигэргэтиинэн сиэттэрдэххэ, ол эмиэ да өйдөнөр курдук.
Мин бүгүн сэһэргэһэр киһим – Уус Алдан Тулунатын олохтооҕо Баһылай Баһылайап – хатыламмат үрдүк дьоҕурдаах. Кини хайа тустуук, сүүрүүк ханнык күрэхтэһиигэ хаһыс миэстэни ылыаҕын, бэл көрдөрүүтүн мүнүүтэтигэр, сөкүүндэтигэр тиийэ эрдэттэн этэн биэрэр дьикти кыахтаах.
Тустуу, сүүрүү — олоҕун аргыстара
Кини билгэлээһиннэрэ сахаҕа чугас спорт көрүҥнэрин — чуолаан тустууну, сүүрүүнү кытта ситимнээхтэрин бэлиэтии көрөн, бука эрэ, эдэргэр туста, сүүрэ сылдьыбытыҥ буолуо диэн ыйыппыппар, Баһылай саҥата суох кэҕис гынан, мүчүҥнээн ылла.
Таах даҕаны, сэттис уонус сыллар саҕаланыыларыгар тустубат саха оҕото суоҕун кэриэтэ этэ буоллаҕа. Ол сиэринэн, бэл кинилэр кыра Тулуналарыгар учууталлара Петр Васильев тустууга сиэксийэтигэр алтыс кылаас уолаттара бары кэриэтэ суруттарбыттара. Эһиилигэр улуус күрэхтэһиитигэр Вася Васильев Суотту уолугар Охлопков Руслаҥҥа 8:9 ахсаанынан хотторон, ыйааһыныгар үһүс буолбута. “Хайдах эбитэ буолла, эрчиллии баара ээ. Тулунаҕа ыйааһыммар кими да тулуппат буоларым…”, — Баһылай куолаһыгар билигин даҕаны хомолто дорҕооно иһиллэн ааһарга дылы. Кини онно бастакы грамотатын ылбыта…
Оскуола кэнниттэн сопхуоска оробуочайдыы сылдьан Баһылай бэйэтэ ис санаатыттан бэдьэйэ сүүрэр буолбута. Учуутала Семен Дегтяреву уонна тулуналар күтүөттэрэ Владимир Слепцову (иккиэн орто уонна уһун дистанцияларга өрөспүүбүлүкэ чөмпүйүөннэрэ) сүбэлэрин-амаларын иһин бүгүн махтана ахтар. “Күннэтэ, сайыннары-кыһыннары, таһырдьа бэдьэйэрим. Эбэҕэ киирэрим, чугастааҕы алаастарынан, сайылыктарынан эргийэн кэлэрим. Томороон тымныыга хаһыаты хаттык оҥосторум. Оччолорго кроссовка мээнэ көстүбэтэ, онон сайынын көннөрү кеданан, кыһынын унтуунан сүүрэрим, —— диир Баһылай.
1979 сыл балаҕан ыйын 23-һэ Баһылай олоҕор умнуллубат күнүнэн буолар. Ол күн 29 сүүрүүгү кытта Тулуна уола Баһылай Баһылайап олоҕор аан бастаан марафоҥҥа күүһүн холоммута. Бу Саха сирин бастакы чөмпүйэнээтигэр Уус Алдан сылайбат сындааһыннаахтара, уһун тыыннаахтара Анатолий Заболоцкай (2.23.13), Леонид Сакварц, Владимир Слепцов үс бастакы миэстэни ылбыттара. Баһылай 42 биэрэстэ 195 миэтэрэ сири 3 чаас 7 мүнүүтэнэн кэлбитэ. Онтон ыла киниэхэ марафону сүүрүөххэ сөп эбит диэн санаа бигэтийбитэ. Кини чэпчэки атлетика биир саамай ыарахан көрүҥэр — марафоҥҥа барыта алтата сүүрбүтэ. Бастыҥ көрдөрүүтүн — 2 чаас 52 мүнүүтэни – 1982 сыллааҕы өрөспүүбүлүкэ чөмпүйэнээтигэр ситиспитэ.
Роман Дмитриев ситиһиититтэн сэдиптээн
Баһылай бэйэтэ билинэринэн, Роман Дмитриев 1969 сыллаахха аан дойду чөмпүйэнээтигэр кыттыаҕыттан тустуу күрэхтэһиилэрин сэргиир, кэтээн көрөр, хаһыаты, сурунааалы мунньар буолбут. Бэл сойууһунай өрөспүүбүлүкэлэр – Белоруссия, Казахстан, Азербайджан, Украина — спорка аналлаах таһаарыыларын, ону сэргэ “Народен спорт” (Болгария) хаһыаты, “СКДА (Спортивный клуб дружественных армий)” сурунаалы суруттарарыгар тоҕус оҕолоох ийэлээх аҕата — Анна Васильевна, Василий Гаврильевич көх-нэм буолаллара. Оннук тустуу туһунан билиитэ-көрүүтэ биллэ хаҥаабыта, аан дойду күүстээх бөҕөстөрүн, чугас дьонунуу, ааҕа билбитэ. Быһыйдар, чуолаан марафонецтар, ситиһиилэрин эмиэ хараҕын далыгар тута сылдьыбыта. Онтуката кэлин билгэлээһиннэри оҥороругар көмө, тирэх буолбута чахчы.
Баһылайап билгэлээһиннэриттэн
Баһылайап билгэлээһиннэриттэн аҕыйаҕы аҕыннахха маннык.
2009 сыллаахха Берлиҥҥэ(Германия) ыытыллыбыт марафоҥҥа аан дойду Кубогар эр дьоҥҥо кыайыылаах киһи дистанцияны 2 чаас 06 мүнүүтэ 55 сөкүүндэнэн түмүктүө диэбитэ. Кырдьык, Кения быһыйа Абель Кируи биэтэккэ 2.06.54 кэлбитэ. “Бэйэм билбэппинэн, туох да сылтаҕа суох, старт иннинэ инньэ диэн эппитим. Онно миигин кытта кэккэлэһэ күтүөтүм, быраатым эмиэ тэлэбиисэр көрө олорбуттара. Ол онон хаалбыта”, — диир Баһылай.
Биирдэ, Майаҕа үүт собуотугар үлэлээбит кэмигэр, бадаҕа 1987 сыл күһүнүгэр быһыылааҕа, улуус күүстээх быһыйдара Павел Васильев, Иннокентий Степанов, Эдуард Павлов стадиоҥҥа 3 000 м сырсыбыттар. Туох эрэ күрэхтэһиитигэр бэлэмнэнэллэрэ эбитэ буолуо. Онно бириэмэлэрин Баһылай туппут. Уонна, старт биэриэн иннинэ, 9 мүнүүтэ 30 сөкүүндэ диэбит. Кырдьык, бастаабыт уол бириэмэтин уот харахха эппит буолан тахсыбыта.
2013 сыллаахха Чурапчыга ыытыллыбыт Манчаары Баһылай оонньууларыгар Сардаана Трофимова биэс биэрэстэни 17 мүнүүтэ 10 сөкүүндэнэн кэлиэ диэбитэ, кыыһа биэтэккэ 17.08 дайан кэлбитэ. Эмиэ онно бэтэрээннэргэ Василий Спиридоновбириэмэтин биир сөкүүндэнэн сыыстарбыт этэ – 17.19. Кузьма Татаринов биир көһү 32.40 кэлиэ диэн тойоннообута, Оонньуулар чөмпүйүөннэрэ 32 мүнүүтэ 36 сөкүүндэ көрдөрүүлэммитэ.
Таайыллыбат таабырына буоллаҕа
Биир бэйэм улахан спорт көрдөрүүлэрин статистиканы көрө, ырыта сылдьар киһи син чугаһата этиэн сөп оҥоробун. Оттон оскуола үөрэнээччилэрин, буолаары буолан сыл баһыгар-атаҕар биирдэ-иккитэ күрэхтэһэр тыа сирин оҕолорун бириэмэлэрин хайдах таайыахха сөбө буолла…
Бороҕоҥҥо буолбут үөрэнээччилэр улуустааҕы күрэхтэһиилэригэр Ильин Захаргакыыһыҥ 100 м 14.60 сөкүүндэнэн кэлиэ диэбит. Онно эдэр сүүрүүк дистанцияны 14.61 түмүктээбитэ. Финалга 14.50 көрдөрүүлэниэ диэн сылыктаан, эмиэ биир суотайынан алҕаһаабыт буолан тахсыбыта. Доҕоро Захар, кини дьоҕурун билэр буолан, улаханнык соһуйбатаҕа быһыылааҕа.
Үөрэнээччилэр өрөспүүбүлүкэтээҕи спартакиадаларыгар ким төһө бириэмэнэн кэлиэҕин Тулунаттан төлөпүөнүнэн этэн биэрэн, “Туймаада” стадиоҥҥа күрэхтэһиини көрө олорор доҕорун Николай Киприяновы сөхтөрбүт түгэннээҕэ…
Тустуу — “аһаабыт сирэ”
Оттон тустуу киниэхэ, этэргэ дылы, “аһаабыт сирэ” буоллаҕа. Элбэхтэн аҕыйаҕы аҕыннахха, 2016 сыллаахха ХИФУ ЕТС Арассыыйа чөмпүйэнээтигэр анаммыт викторинатыгар 116 киһиттэн кыайыылааҕынан тахсыбыта; 2011 сыл алтынньытыгар “Саха сирэ” хаһыат Почта дьиэтигэр ыыппыт сурутууга тэрээһинигэр уон боппуруостан уонугар таба эппиэттээн, анал бирииһинэн бэлиэтэммитэ. 2013 сыллаахха Бороҕоҥҥо буолбут хайыһар федерациятын Кубогар Петр Тайшин биир көһү 29 мүнүүтэ 40 сөкүүндэнэн кэлиэ диэбитин аттыгар турбут спорт суруналыыһа Николай Бястиновбэлиэтэнэн ылбыта. Кырдык, онно Дьокуускай хайыһардьыта дистанциятын 29.38 түмүктээбитэ.
Ити үөһэ “аһаабыт сирэ” диэбиппэр төнүннэххэ, бу соторутааҕыта Саха араадьыйатын быһа эфиригэр Пхёнчханнааҕы Олимпиада түмүгүнэн ыытылыбыт ыйытыкка кыайыылааҕынан тахсан, “Ложкин” остолобуой сертификатынан биһирэммитэ…
Сүүрүүнү сүрэҕэр иҥэрэн
Биирдэ Баһылайы күлэ-оонньуу: “Төрүттэргэр кырдьаҕастааҕын буолуо”, — диэн үтэн-анньан көрбүппэр, куолутунан симиктик мичээрдээн: “Билбэппин ээ”, — диэбитэ. “Чап гыннаран кэбиһэбин, онтон арыт бэйэм да соһуйааччыбын”, — диэн билиммитэ.
Олоҕун аргыһа — Өлүөхүмэ Тээнэтин кыыһа Антонина Прокопьевна Баһылайыгар көх-нэм буолан, күрэхтэһиилэри бииргэ сэргээн көрсөөччү, санаатын этээччи. Кинилэр интэриэстэрин уоллаах кыыстара, түөрт сиэннэрэ тэҥҥэ үллэстэллэр.
“Спорду кытта эҥэрдэспит сылларым олоҕум биир кэрэ кэмнэринэн буолаллар”, — диир Баһылай. Эдэриттэн сүүрүүнү сүрэҕэр иҥэрбит киһи билигин даҕаны чугас эргин хааман, чэбдик салгынынан сайа тыынан кэллэҕинэ эрэ санаатын сиппит курдук буолар.
Роман Попов, “Саха сирэ” хаһыат, edersaas.ru
