Ырыа – тыл уонна музыка искусствота буолар. Ырыа диэн хоһоон уонна мелодия искусствота. Сороҕор ырыаны толоруу искусствотын курдук эмиэ сыаналыыллар. Туох да диэбит иһин, ырыа үксүгэр тыллаах буолар, оттон сахалыы ырыа төрөөбүт тылынан, ийэ тылынан суруллар хоһоонунан айымньы буолар. Атыннык эттэххэ, ырыа хоһооҥҥо айыллар эбэтэр бэлэм муусукаҕа хоһоон суруллар. Хоһоон ырыа туллар тутааҕа, дьардьамата, этэ-сиинэ, тыына, дууһата буолар. Онон хоһоон хайдаҕыттан (табыллыбыт/табыллыбатах, үчүгэй/куһаҕан, сытыы/сыппах, нарын/модороон) хайдах ырыа тахсара улахан тутулуктаах.
Манчурина Лидия Егоровна, тыл билимин хандьыдаата,
ХИФУ саха тылын истилиистикэтин уонна
нууччалыы-сахалыы тылбаас хаапыдыратын дассыана
Учууталым В.Н. Протодьяконов – Бырдьахаанап этэн турардаах: Литература – тыл искусствота буолар. Атын тыл буолбатах, төрөөбүт тыл искусствота. …. Литература – тылынан оҥоһуллар искусство буоларын быһыытынан киниэхэ саамай сыаналааҕа диэн буолуохтаах – “тылын күүһэ, этиитин күүһэ, дьүһүнүн күүһэ” (П.А.Ойуунускай) [2, 5 с].
Бу этии ырыа тылыгар эмиэ быһаччы сыһыаннаах. Ырыа – тыл уонна музыка искусствота буолар. Ырыа диэн хоһоон уонна мелодия искусствота. Сороҕор ырыаны толоруу искусствотын курдук эмиэ сыаналыыллар. Туох да диэбит иһин, ырыа үксүгэр тыллаах буолар, оттон сахалыы ырыа төрөөбүт тылынан, ийэ тылынан суруллар хоһоонунан айымньы буолар. Атыннык эттэххэ, ырыа хоһооҥҥо айыллар эбэтэр бэлэм муусукаҕа хоһоон суруллар. Хоһоон ырыа туллар тутааҕа, дьардьамата, этэ-сиинэ, тыына, дууһата буолар. Онон хоһоон хайдаҕыттан (табыллыбыт/табыллыбатах, үчүгэй/куһаҕан, сытыы/сыппах, нарын/модороон) хайдах ырыа тахсара улахан тутулуктаах.
Оттон хоһоон туохтан турарый?
- Тылтан-өстөн, ону поэтиката дииллэр (ойуулуур-дьүһүннүүр ньыматын арааһа, истиилэ);
- Иһиллииттэн (звук, рифма), тэтимтэн, мелодикаттан (ол мелодиката хоһоонунан айымньыга музыката да суох бэриллэр кыахтаах). Бу маны барытын хоһоон форматын табан оҥордоххо таһаарыахха сөп;
- Ис хоһоонтон (иэйиитэ, ааптар тугу этиэн, тиэрдиэн баҕарбыта, тиэмэтин сонуна / эргэтэ, иитэр-үөрэтэр / алдьатар-өһөрөр уо.д.а. суолтата)
Аныгы ырыа тыла-өһө
Билигин ырыа тылын баардылаабат буоллулар, муусукатыгар, толоруллуутугар, киэргэтиитигэр ордук санааларын уураллар, тыл буоллар хаалан иһэр. Ону ааһан, оннук буолуохтааҕын да курдук сыһыан баар. Холобура, ырыа тылын анаан суруйа сылдьыбыт киһи Иннокентий Михайлович Сосин өссө ааспыт үйэ 90-с сылларыгар: “Мин санаабар, кэлин сылларга мелодистар, ол иһигэр бэйэлэрин тылларыгар мелодия суруйааччылар элбээтилэр. Үгүстэрэ ырыа тылыгар суолта биэрбэттэр. Ол түмүгэр норуот барыта ыллыыр маассабай ырыата аҕыйаата. Сорох мелодистар ырыаларын атын ырыаһыттар ыллаабаттар, бэйэлэрэ эрэ ыллыыллар”, – диэн эппиттээх [4].
Саха араадьыйатыгар “Ырыа ыллыгынан” диэн биэрии 2019 сыл сааһыттан үлэлии сылдьыбыта. Биэрии бырайыагын Тарасов Иван Петрович диэн “Тэтим” араадьыйа ыытааччыта, эрэдээктэрэ толкуйдаан олоххо киллэрбитэ. Биэрии сыала – араадьыйаҕа саҥа киирбит ырыа хайдах-туох ырыа буолан тахсыбытын ырытыы. Манна биэрии ааптарын кытта саха тылын үөрэхтээҕэ, ырыа айар бэйиэт, мелодист, аранжировщик, ырыаһыт диэн таҥыллан хас да киһи буолан кыттыһан ырытыһаллар. Онон бу аныгы ырыаны ырытар араадьыйа аналитическай биэриитэ буолар.
Бу биэриигэ үлэлэһэ сылдьан манныгы бэлиэтии көрдүм: 1) күннэтэ хара баһаам саҥа ырыа тахса турар эбит; 2) ол ырыаны үксүгэр толорор дьон бэйэлэрэ тыллаан, мелодиялаан, оннооҕор бэйэлэрэ устан да, таһаараллар; 3) эдэр дьон ырыата нууччалыыны, арҕааҥҥы, илиҥҥи култуураны майгылатыы буолар эбит; 4) ардыгар, атын омук ырыатын сүһэн ылыы (калька, туруору тылбаас) да баар, уонна, дьиктитэ диэн, ол барыта “хит” буолан иһэр. Ол “хиттаналлара” диэн бэйэлэрин курдук эдэр оҕолор сөбүлээн истэллэрин ааттыыллар; 5) ырыа суруйар дьон тылын суолталаабат эбит.
Тус бэйэм барыта 27 ырыаны ырытыстым, онтон тоҕуһа эрэ сыыһата-алҕаһа суох үчүгэй тыллаах буолан таҕыста. Ол аата бу аныгы ырыанан саха тылын сайыннарыахтааҕар сатарытабыт, кэскиллиэхтээҕэр кэҕиннэрэбит диэн бөрүкүтэ суох түмүк тахсар. Онтон хоһоон, ырыа тыла, төттөрүтүн, тупсарар, тууһурдар айылгылаах буолуохтаах буоллаҕа. Ол суох буолан биэрдэ. Кыһыыта диэн, ийэ тылы атарыхсытар сыһыан саҥаны көрдүүр аатынан барар. Дьиҥэ, ол “саҥа” төрөөбүт тыл тириитин кэтиэхтээх, төрүт култуура таҥаһын таҥныахтаах буоллаҕа. Нууччалыы тыл ситимин, этиитин хайдах баарынан туруору тылбаастаан баран, ыччат өйүгэр-санаатыгар сөп түбэһэр сыалтан оҥоһулунна диэн быһаарар кэскилэ суох.
Бу ырытыым түмүгэр алҕаһы-сыыһаны саха тылын үөрүйэҕэр уонна литэрэтиирэлии нуорматыгар олоҕуран бөлөхтөөн көрдөрөбүн. Оччоҕо аныгы ырыа хайдах-туох тыллааҕын анаарар уопсай хартыына тахсан кэлэр.
- Тыл суолтатын бутуйуу:
Өтөрү көрбүт түүлүм (өтө көрбүт оннугар);
Түүлү көрөр буоллахтарына, өтө — эрдэттэн, курдаттыы бил, таай (СТБУТ VII т. с. 487) диэн тыл сөптөөх. Өтөрү (смотреть прямо) диэн тыл киһи уун-утары көрөр буоллаҕына (холобура, өтөрү-батары көрдө), туһаналлар;
Охтон биэрэр түгэммэр
Сонньуйбут (санньыар оннугар) санаалар
Тулалаан сүүрүөхтэрэ
Үрдүбүнэн.
Холобурдарбыттан көстөрүнэн, ырыа айааччылар бары кэриэтэ сонньуйар уонна санньыйар диэн икки тыл суолтатын булкуйан тутталлар. Сонньуй — тугу эмэ сүөргүлээн, бэркиһии, сүрүргүү көрөн эбэтэр дьиибэргээн күлэр курдук тутун (СТБУТ VIII т. с. 522), онтон санньый — туохтан эмэ санааҕын түһэр, санньый, куруй (СТБУТ VIII т. с. 231). Онон санаата түспүт киһини эбэтэр курус, хомолто суолтатын бэлиэтиир тылбыт санньый буолар.
Төһө да тэйистэрбит,
Син биир иллэһэбит,
Манна тэйсэр буоллахтарына, билсэ турабыт диэххэ сөп, онтон иллэһэр буоллахтарына, этистэрбит диэн буолуохтаах. Ол эбэтэр тыл тылы кытта ситимнэһэр олоҕурбут үгэстээх буолар, ол иһин тыллары таптаабыккынан ситимниир сатаммат.
- Тылы хатылаан туттуу (тавтология)
Бу “хатылааһын” диэн поэтическай ньымаҕа туох да сыһыана суох алҕас. Тыллара дьадаҥы буолан синоним кыайан булбаттар. Холобура: Дьүкээбил уота суолбун Суоллаан арыаллыыра (сырдатан оннугар); Кэм-кэрдиис кэмэ кэлиэҕэ;
Бутуллубут санааттан бүгүн буккуллан,
Айанныыбын мин суолларбын буккуйан.
- Этии ис хоһоонугар сөп түбэспэт тылы туттуу:
Дөйө тоҥмут бу түүнү,
Тыастан маппыт бу чуумпуну
Аймыыр тыа кэтэҕэр
Тэйбит ой дуораана.
Бу холобурга “тыастан маппыт чуумпуну” ханна эрэ тыа кэтэҕэр ой дуораана аймыыр диэн кэпсэнэр. Ол эрээри, уу-чуумпуга, өссө ‘дөйө тоҥмут’ уу-чуумпуга ой дуораана хантан кэлиэҕэй?
Бииргэ төрөөбүт курдук
Биһиги бииргэбит,
Биир ситимҥэ куруук
Иккиэн ситиһэбит. Тугу ситиһэрин эппитий? Өйдөммөт.
- Наадата суох ордук тылы туттуу:
Мин өрүү күүтэр сүрэҕим, “Мин” диэни ылан да кэбистэххэ, сөп
Кэтэһэр киирэн кэлэргин;
Баҕа мин санаабын толоруохпун Баҕа санаабын толоруохпун
Аттыбар эн суоххун, доҕоруом, Аттыбар суоххун, доҕоруом оннугар
Хаһыстаан санаабын этиэхпин, Санаабын этиэхпин сэрэйбэккин,
Сүтэриэхпин куттанарбын сэрэйбэккин. Сүтэриэхпин куттанарбын билбэккин оннугар.
- Төттөрүтүн наадалаах тылы көтүтүү:
Ыраах сылдьан ыллыыбын,
Ахтыбыт санаабар … күүтэбин диэн тыл көппүт буолуон сөп
Хаһан тиийэн кууһаммын,
Уураан-сыллаан ылабын. ыларбын буолуон сөп.
- Поэтичнайа суох тылы, үксүгэр кэпсэтии тылын, сленг, жаргон тыллары туттуу. Холобура: Омук араас күүрээнигэр Биһи көҥүлбүт түспэтин (сленг); Кыыһым ботах эрээри симбиир чугас курдуккун (хайдах саҥараллар да, сурукка оннук тиспиттэр, тыл сүһүөҕүн “сиэһин”).
- Тардыы сыһыарыытын тумнуу: Чугас доҕор (доҕорум оннугар); Эйиэхэ эрэ аныаҕым Өрүү ырыалары (ырыаларбын оннугар)
Саха тылын ырааһын туһугар өр кэмҥэ турууласпыт чинчийээччи Петрова Т.И. этэринэн, тардыы сыһыарыыта предмет, өйдөбүл кимиэнэ буоларын бэлиэтиириттэн ураты, өссө истиҥ-иһирэх сыһыаны көрдөрөр истииллии суолталаах. Дьэ, бу холобурбутугар ол истиҥ, чугастык ылынар суолта сүтэн хаалбыт. Атын киһи доҕоро, атын киһи ырыата курдук буолбут.
- Падеһы сыыһа туттуу:
тапталга билиниэҕим тапталбын билиниэҕим (этиэҕим) оннугар.
- Нуучча тылыттан сүһэн ылыы (калька): Эн эппитин бэйэҕин тут диэн, (ты говорила мне, сдерживай себя); Курдары көстөр таптал (прозрачная любовь). Сахалыы эттэххэ, толкуйдаатахха таптал “ыраас, сырдык, үйэлээх” буолар, аны туран “курдары көстөр” таптал баар буолбут эбит; ураты майгылаах киһиэхэ сыһыаннаах (она относится к особенным людям); сүрэхпэр бастакы нүөмэр (номер один); биһиги халлаан оҕолоробут (мы дети неба). Сахаҕа атын суолталаах тыл ситимэ, холобура, “халлаан киһитэ” диэн соччото суох майгылаах, өйдөөх-санаалаах киһини этэллэр); Эн хара харахтарыҥ Миигин иирдэр этилэр (сводили с ума) – “абылыыр этилэр” диэххэ сөп; Эн мин тапталбын быраҕыма, Сиргэ-буорга тэпсимэ (не бросай любовь) “тапталбын харыстаа” диэтэххэ ордук сахалыы иһиллэр; Мин син биир ситиһиэҕим (добьюс своего). “Эйиигин ситиһиэм” дии-дии эккирэтэ сылдьар киһини таптыахтааҕар буолуох, куттанан сытыгар да турбат буоллаҕым. “Син биир ситиһиэҕим” диэн тапталга туох да сыһыана суох, атын куһаҕан өйдөбүллээх ситим буолар.
- Тыл үөрүйэҕин кэһии. Тыл үөрүйэҕэ (узус) диэн тылга олохсуйан хаалбыт тыл ситимэ буолар, ол аата бу түгэҥҥэ “маннык” саҥарыаллыахтаах “итинтэн атыннык буолбатах” диэн өйдөбүл.
Холобура: Бэйэм кыспыт харысхалбын Умнубаккар өйдүүргэр хаалларыаҕым — саныы сылдьаргар хаалларыаҕым дэнэр; Кыракый кыымтан уот тахсыбытын – саҕылларын дэнэр; Ардыгар соҕотох чуумпуга туран Кэтэхпин санныбар быраҕан хантайан Халлааным диэки эмиэ көрөбүн – көннөрү “хантайан” эрэ дэнэр, аһары сиһилээн “уобарастаан” кэбиспит. Иилистибит суолларынан хорсуннук хаамабын (эрийэ-буруйа барбыт суолунан оннугар). Саха тылыгар суолу ‘иилистибит’ диэбэттэр, сап, быа, утах иилистиэн сөп, оттон суолбут ‘эрийэ-буруйа барар’ эбэтэр ‘оллур-боллур суол’ дэнэр. Ырыаҕа хоһоон айааччылар тыл суолтатыгар буолбакка, рифмэтигэр улахан болҕомтону уураллар.
- Нуучча тылын курдук икки буолбат халыыбы тэҥинэн туттуу баар, ол түмүгэр киһи өйдүү охсубат этиитэ тахсар:
Таптал уотун умулларбат Таптал уотун умулларар
Санаалары кыйдаамаҥ. Санаалары киэр кыйдааҥ.
- Этиигэ тыл бэрээдэгин кэһии. Бу инверсияҕа туох да сыһыана суох, эмиэ билбэттэн тахсар алҕас. Холобура: Барыларыгар тэҥҥэ тыгар былыт быыһыттан күн үөрдүөҕэ быган – манна этиигэ тыл бэрээдэгэ сыыһа туран барыларыгар тэҥҥэ тыгар былыт буолан хаалбыт. Бу оннугар “Күн былыт быыһыттан барыларыгар тэҥҥэ тыган (сандааран) үөрдүөҕэ” эбэтэр букатын да “Күн былыт быыһыттан көрөн үөрдүөҕэ” диэн курдук эттэххэ быдан өйдөнөр.
Маны таһынан ырыа тылыгар маннык итэҕэс баар:
- Олус элбэх тыллаах (деталлаах) ырыа тыла. Маннык ырыа тылын өйдүүргэ ыарахан, аһары “муударастааһын” буолар. Наһаа өйдөөҕү, улаханы этэ сатаан иэйиитин сүтэрэр. Онон ырыа тыла олус уһун-киэҥ, элбэх деталлаах буолара өйдүүргэ ыарахан эбит.
- Ырыа саҥа саҕаланан иһэн бүтэн хаалар, сайдыбат. Холобура “Эн” диэн ырыаҕа хоһоонун тыла сайдыыта суох, биир сиргэ тэпсэҥнии турар. Куруук Эн, Мин диэн икки тыл араас сыһыарыылаах хатыланар. Холобура, Эн -13, Мин – 7, уопсайа 58 тыллаах ырыа, онтон 20-тэ эн уонна мин диэн тыллар, оччоҕо 38 атын тыллаах буолан тахсар. Аны туран бу аҕыйах тылыгар алҕас баара көстүбэт. Төһө да тыла алҕаһа суох буолбутун иһин, ырыа тыла сайдан испэт буоллаҕына, эмиэ куһаҕан эбит.
- Олус примитивнай толкуйдаах ырыа тыла, ону ааһан олох куһаҕан көстүүтүгэр үөрэтэр ис хоһоон баара хомолтолоох (хата, холобурдарбар биир эрэ оннук ырыа баара).
- Табыгаһа суох уобараһы туттуу, холобура, “көҥүл кыыллар” (свободные звери).
Ол гынан баран үчүгэй тыллаах-өстөөх, ис хоһоонноох, саҥа-сонун тиэмэлээх, табыллыбыт формалаах ырыалар эмиэ бааллар:
Айдам-сайдам: аныгы матыыбы, тэтими, хайысханы фольклор тылынан тиэрдиэххэ сөбүн дакаастыыр ырыа (Китджа тыла, мелодията, толоруута).
Таҥара кийиитэ: ырыа сурулларыгар табыгастаах классическай хоһоон.
Бу таҥара кийиитэ диэн сибэкки туһунан ырыа. Бастаан утаа, кыыс туһунан дии саныыгын. Онто баара сибэкки эбит. Хоһоон бүтүннүү уобарас хоһоон, таайтарыылаах, эргитэн уобарастаах айымньы. Тэтимэ, рифмата чуолкай тутуһуллубут. Илиҥҥи да, кэлиҥҥи да рифма барыта баар. Кэлиҥҥи рифматын арааһа: туочунай рифма (бэйэҕин – кэрэҕин: эҕин-эҕин, хайҕыаҕа – алҕыаҕа: ҕыаҕа-ҕыаҕа), туочунайа суох рифма (симэҕэ – силигэ: ҕэ-гэ), омонимическай (айыыта (сотворение) – айыыта (творение)) Ырыа сурулларыгар табыгастаах классическай хоһоон (В.Скрябин-Идэлги тыла). Маннык курдук тэҥ сүһүөхтээх строкалаах, строфалаах хоһоон киһи өйүгэр хатанан дьон маассабайдык ыллыыр ырыатыгар кубулуйуон сөп.
Эн эрэ: табыллыбыт ырыа, бары өттүнэн, ол иһигэр тыла-өһө эмиэ. “Эн, эн эрэ” диэн тыллары араас строка аайы хатылаан хоһоон тэтимин оҥорор. Бу табыгастаах булумньу сылдьар (рефрен эбэтэр припев). Хоһоон тыла судургу эрээри, поэтичнай, киһи өйүгэр түргэнник киирэн хатанан хаалар. Ырыа буоларга анаммыт тыллар (Айгылаан тыла, мелодията).
Гугол: саҥа, сонун хайысханы уу сахалыы тиэрдэр эмиэ биир табыллыбыт холобур. Онуоха ол саҥабытын олоҕурбут сахалыы уобарастары, тыллары уонна киирии тылы олус таба дьүөрэлии тутан тиэрдэр.
Сонун социальнай тиэмэлээх ырыа. Бу эмиэ арҕааҥҥыны майгыннатыы, ол эрээри үчүгэйэ диэн – туруору тылбааһа, сүһэн ылыыта суох, саха тылыгар, өйүгэр-санаатыгар, менталитетыгар сөп түбэһиннэрэн оҥоһуллубут ырыа. Саҥа тыл, өйдөбүл киирбит. Манна ол саҥа тыллары сахатытан (гугл – гугол, рисунок — уруһуй), тылбаастаан (сеть – ситим, телефон — ытыс саҕа тэрил, смайлик – араҕас сирэйдэр), бэйэтинэн (доллар, лайк, селфи, терабайт) туттар. Интэриэһинэйэ диэн, ол барыта олус табыгастаахтык аттарыллан биир тиэкис иһигэр киирэр. Саха уус-уран литературатыгар олоҕурбут ойуулуур-дьүһүннүүр ньымалар бааллар: паараласпыт, хоһуласпыт тыллар, дорҕоон дьүөрэлэһиитэ, төрүт өйдөбүл тыллара, олоҕурбут уобарастар (төрөөбүт алаас, ийэ истиҥ мичээрэ, ахтылҕан аһыы амтана, дойдубар, дьоммор таптал, оҕо күлэр саҥата, иһирэх сыһыан, истиҥ иэйии,
Сибилигин силигилиир сирдээҕигин сирбэхтээҥҥин,
Ситим сытыы ситиитигэр сиэтэн, сиҥэн, иҥэн сытан,
Ситтиҥ дуо, куйаар күрүлэс тэтимин?
Сүттүҥ дуу, кини көстүбэт дириҥэр?
Ситтиҥ дуо? Сүттүҥ дуу?).
Поэтическай ньымалар бааллар: мин, эн, кини диэн үс сирэйинэн арааран субуруччу туттуу; омонимнары оонньотуу: күн аайы, түүн аайы, ол аайы. Онон бу ырыаҕа олоҕурбут, үгэс буолбут көстүү саҥаны-сонуну кытта олус табыгастаахтык дьүөрэлэспит. Ону, дьэ, сатаабыт. Бу ырыаны сахаҕа урут суох саҥа тиэмэ, саҥа өйдөбүл, саҥа тэтим, мелодия уу сахалыы ийэ тылынан суруллан тиэрдиллэр буоллаҕына, ордук тиийимтиэ, өйдөнүмтүө буоларын ырылыччы көрдөрөр холобур курдук сыаналыыбын.
Онон арҕааҥҥы, илиҥҥи култуураны, тэтими майгылатан ыллыыр эдэр дьон хайдах баарынан сүһэн ылбакка, айымньылаахтык үлэлээн саха тылыгар, өйүгэр-санаатыгар, култууратыгар сөп түбэһиннэрэллэрэ ордук тахсыылаах уонна түмүктээх буолуо этэ. Тылбаас урут да, билигин да баар. Ону туруору тылбаас (ол эбэтэр сүһэн ылыы, куһаҕан тылбаас), тэҥнээх тылбаас (ол аата оригиналын ис хоһоонун, форматын, уобарастарын харыс да халбарыйбакка, тылбаастанар тыл нуорматынан тиэрдии), көҥүл тылбаас (ол аата оригиналтан туораан бэйэ уобарастарын, ис хоһоонун, форматын биэрэн тиэрдии, көҥүл тылбаас үксүгэр бэйэ айымньытыгар кубулуйар), кылгатан тылбаас (тугун эрэ көтүтэн, кылгатан тиэрдии), авторизованнай тылбаас (көҥүл тылбаас курдук тосту уларытыы суох эрээри тылбаасчыт бэйэтиттэн, ордук тылыгар-өһүгэр, истиилигэр эбиилээх-сабыылах буолар) диэн араараллар. Мантан ырыаҕа тэҥнээх тылбаас буоллаҕына, холобура, Солнечный круг, Крокодил Гена ырыата, тылбаас диэн бэлиэтиир наада. Авторизованнай тылбаас буоллаҕына, эмиэ тылбаас айымньы буоларын ыйаллар. Оттон көҥүл буоллаҕына, бэйэ айымньыта да диэтэххэ киһи сүөргүлүүрэ суох. Онон атын омук ырыатын майгылатар да буоллахха, сүһэн ылбакка, үлэҕэ үлэ курдук сыһыаннаһан, ырыаны айымньылаахтык оҥорор наада.
Оччоҕо ырыа тыла хайдах буолуохтааҕый?
Мин этэрим ылыннарыыта суох буолуо диэн ааттаах-суоллаах ырыаһыт-хоһоонньуттар тылларын быһа тардан аҕалыым.
Семен Петрович Данилов “Ырыа буолар ырыа тыла-өһө боростуой, киһи өйүгэр дөбөҥнүк түһүмтүө буоларын тэҥэ, ритм, рифма тутуһуллуохтаах, дорҕооннор дьүөрэлэһиилэрэ ырыа тылын тупсарар. Итиниэхэ К. Уурастыырап, Эллэй, Чаҕылҕан, Тулааһынап улахан маастардар” – диэн этиитигэр Инн. Сосин өссө С. Даниловы бэйэтин, Леонид Попову, П. Тобуруокабы, Иван Гоголевы, Моисей Ефимовы, Степан Тимофеевы, Баал Хабырыыһы эбии ахтыбыт [4, 2 с.].
Иннокентий Сосин: “Туох ханнык иннинэ ырыа тыла судургу эрээри поэтичнай, бэйэтэ ырыаҕа анаммыт курдук чэпчэки, ылланар буолуохтаах… Эриирдээх, дэбигис өйдөммөт этиилэр, строка ортотугар уһун тыллары туттуу ырыа музыкальнай буолуутун сүтэрэр. Ырыа ритма чуолкай, таба буолара наада.
Ханнык баҕарар ырыа ис хоһооно тохтоло суох иннин диэки сайдан иһиэхтээх, биир сиргэ тэпсэҥнии турар ырыа ис хоһооно дьадаҥы. Онон ырыа тыла кичээҥи, санаатыгар баай буолара эрэйиллэр. Ол эрээри олус элбэх деталлардаах, ыһыллаҕас, сааһыламматах санаалардаах ырыаны өйдүүргэ ыарахан” [4, 3 с.].
Христофор Максимов: “Норуот тылыгар-өһүгэр, кини айымньытыгар олоҕуран , онтон сиик-симэһин ылынан, эт-хаан тардан айыллыбыт ырыа маассабай буолар. Оттон хоһоону бүтүннүүтүн бэйэ-бэйэтиттэн ситимэ суох “өйдөөх”, “санаалаах” строкаларынан симнэххэ, ырыаны ким да ылыныа суоҕа” [4, 3с.].
Ырыа тылын формата
Сорох дьон ырыаҕа тэҥ сүһүөхтээх, рифмалаах тыл наадата суох дииллэр. Буолуо. Аныгы араас хайысхалаах ырыаҕа, холобура, чабырҕахтаан эрэр курдук субурутар ырыаҕа (рэп), ол соччо тутуһуллубат, букатын да тутуһуллубат. Ол гынан баран классическай ырыа тылыгар син биир тэҥ сүһүөх, рифма наада буолар.
Сахалыы хоһоон аллитерационнай, силлабическай, көҥүл уонна үрүҥ буолар.
Аллитерационнай хоһоон диэн саха тылынан уус-уран айымньыта суруллар формата. Дорҕоон дьүөрэлэһиитигэр олоҕурбут форма. Туруору аллитерация, сытыары аллитерация баар буолар. Бу маны С. Руфов “илиҥҥи” рифма диэн ааттыыр (уһун суолга умсугуйдум, ыраах айаҥҥа ыгылыйдым). Саха тылыгар аһаҕас дорҕоон, дьуптуон, ону тэҥэ уһатыылаах аһаҕас дорҕоон элбэх буолан, саҥабыт эҥээркэй, онно илин-кэлин, киэҥ-кыараҕас аһаҕас дорҕооннор эрэ бииргэ туттуллаллара эмиэ улахан оруолллаах. Бу маны барытын аллитерационнай хоһооҥҥо толору тутталлар.
“Кэлиҥҥи” рифма туһунан С. Руфов суруйуутун быһа тардан аҕалабын: “Ити биһиги суругунан литературабыт сайдыытын биир кэскиллээх ситиһиитэ. П. Ойуунускай саҕалаабыта, онтон Эллэйинэн, Уурастыырабынан, Арбитанан, Чаҕылҕанынан, Баал Хабырыыһынан, Дьуон Дьаҥылынан сайдан киирэн бара турар. Үчүгэй рифма, долгун ууну кэрчиктиирин курдук, санааны бэлиэ тылларынан араартаан, ордук музыкальнай, өйгө иҥимтиэ, атыннык эттэххэ, хоһоону хоһоон оҥорор баҕайыта” [3, 207 с.].
“Хоһоону рифмата суох эмиэ суруйуохха сөп, ол гынан баран, онно үрдүк маастарыстыба наада – хоһоон ис ритмикатын, “кистэлэҥ” муусукатын таба тайанан булуохха наада, инньэ гымматахха прозаны кэрчиктээбит курдук тахсыан сөп. Итиннэ саҥа суруйар ааптардар уонна ырыаны бэйэлэрин тылларыгар суруйар мелодистар доҕолоҥнууллар… Кинилэр строка сүһүөхтэрин эрэ тэҥнии сатыыллар” [3, 207 с.].
С. Руфов сахалыы хоһооҥҥо нууччалыы рифманы (“мужской”, “женскэй” рифмалартан ураты) төһөнү баҕар, хайдах баҕар туһаныахха сөп диэн этэр . Ол курдук, туочунай (сөптөөх) рифма – турар – харар (рар-рар), туочунайа суох рифма: турар-сытар (рар-тар), дактилическай (кэнниттэн үс сүһүөх): астаммат – батастаммат (астаммат — астаммат), гипердактилическай (үстэн элбэх сүһүөх): батыһыннар – хатыһыннар (атыһыннар — атыһыннар), хатыалаһыннарбыттааҕар – сырсыалаһыннарбыттааҕар (ыалаһыннарбыттааҕар – ыалаһыннарбыттааҕар – 7(!) сүһүөх), составной (холбуу тыллаах): ый ытыы тыгар – ыйытыытыгар, кэбилэтиий – илэ тиий, омонимическай: туох ааттаах тыалырбыт өрүһүй (река) – тыым миигин өлүүттэн өрүһүй (спаси) [3, 208 с.].
Биллэн турар, рифмата суох үрүҥ уонна көҥүл хоһооннор эмиэ бааллар.
Ырыппыт 27 ырыабыттан иккитэ эрэ тэҥ сүһүөхтээх, ол гынан баран барыларыгар кэриэтэ судургу да буоллар рифма баар. Ол аата ырыа тылыгар, хоһооҥҥо курдук кытаанах буолбатар да, форма син биир баар буолар. Хоһоон тылыгар сүһүөҕүн ахсаана тэҥ, рифмата чуолкай буолара ирдэнэр эбит буоллаҕына, ырыа тылыгар арыый да тэҥэ суох сүһүөҕү мелодиятынан тэҥниэххэ сөп, эбэтэр мелодиятыгар сөп түбэһиннэрэн хоһоон сүһүөҕүн ыһыахтарын эмиэ сөп. Ол гынан баран, сүһүөҕэ тэҥэ суох буоллаҕына, ыллыылларыгар тэҥнии сатаан “һы-һы-һы” диэн сүһүөх эбэн биэрэллэр. Оннук эбэллэрэ соччо табыгаһа суох толоруу диэн сыаналанар эбит.
Дьээбэҕэ ырыанньык арыйан көрбүтүм. “Дьиэрэйдин ыраахха ырыабыт”, 2010 сыллаах. “Ситим” медиа бөлөх уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин ырыа айааччыларын сойууһа таһаарбыт. Хайаан да үчүгэй ырыалары киллэрбит буолуохтаахтар диэн бүк эрэнэн арыйталаатым. Кырдьык, оннук. Ааспыт үйэ саҥата, ортото суруллан баран күн бүгүҥҥэ диэри уостан түспэккэ ылланар ырыалар эбит. “Аан дойду ыччатын сүрэҕэ”, “Эйэ, дьол иһин!”, “Ийэҕэ махтал”, “Тыыннаахтар умнубат сыллара”, “Мин мантан сэриигэ барбытым”, “Күрүлэс күргүөм күннэргэ”, “Төрөөбүт дойду туһунан ырыа”, “Манчаары”, “Таптыаҕыҥ ийэни”, “Хайыһар”, “Учууталбар”, “Киһиэхэ – төрөөбүт сирэ, дойдута” уо.д.а. барыта 47 ырыа киирбит [1]. Барыта рифмалаах, буолаары буолан илиҥҥи да, кэлиҥҥи да тэҥинэн баар. Мантан 30 ырыа сүһүөҕүн ахсаана тэбис-тэҥ, холобура, 9-туу, 6-лыы, 7-лии, 8-тыы буолар. 15 ырыа икки, үс, түөрт сүһүөҕү дьүөрэлээн туттар, 2 ырыа сүһүөҕэ тэҥэ суох, ол гынан баран, тэтимин атын ньыманан ситиһэр. Онон норуот сөбүлээн ыллыыр ырыатын тыла чуолкай ритмнээх, тэҥ рифмалаах буолар эбит. Оннук буоллаҕына дьон-сэргэ ортотугар сөбүлэтэн тарҕанар. Онон ырыа үйэлээх буоларыгар формата эмиэ кырата суох суолталаах.
Оччотугар аныгы ырыа тылын суруйарга хоһоон форматын эмиэ болҕойор наада буолан тахсар.
Ырыа ис хоһооно.
Манна ырыа иэйиитэ, ааптар тугу этиэн, тиэрдиэн баҕарбыта, тиэмэтин сонуна / эргэтэ, иитэр-үөрэтэр / алдьатар-өһөрөр суолтата диэн балачча киэҥ өйдөбүл киирэр.
Биир холобуру аҕалыым. Ырытар ырыаларбыт быыһыгар биир “Дьоллоох олох туһугар” диэн ырыа баара. Тыла-өһө сыыһата-алҕаһа суох, хоһоонун формата да үчүгэй: 7-лии сүһүөхтээх, туочунайа суох рифмалаах. Ол гынан баран туга эрэ итэҕэс. Ол ис хоһоонугар эбит, туох да уратыны, саҥаны эппэт. Дьиҥэ, алгыс истиилинэн суруллубут, үтүөнү баҕарар ис хоһоонноох ырыа да, “новизната”, саҥата, сонуна суох буолан киһи дууһатын таарыйбат. Барыта шаблон, халыып. Онон ырыа тыла, формата эрэ үчүгэйэ тутах эбит, өссө иэйиилээх, киһи кутун таарыйар буолуон наада.
Онон ырыа тылын суруйарга ис хоһооно, тыла уонна халыыба диэн хоһоон туллар тутааҕа буолар үс көстүүнү, хайатын да атарыхсыппакка тэҥҥэ тутар ирдэнэр.
Литэрэтиирэ:
- Дьиэрэйдин ыраахха ырыабыт / “Ситим” медиа-бөлөх, Саха Өрөспүүбүлүкэтин ырыа айааччыларын сойууһа. – Дьокуускай, 2010. – 48 с.
- Протодьяконов В.Н. – Бырдьахаанап. Ырыалар… Санаалар. Дьокуускай, 2004. – 69 с.
- Петрова Т.И. Ыраастык сахалыы саҥарыах. – Дьокуускай, 1996.
- Руфов С. Литература эйгэтигэр: ыстатыйалар, дакылааттар, рецензиялар, тыл этиилэр, ахтыылар. Дьокуускай: Бичик, 2004 – 600 с.
- Сосин И.М. Сүрэҕим иэйиитэ: ырыалар — Дьокуускай, 1992.
