Ахсаан аат саха уонна туурак тылыгар

Саха уонна туурак тыла түүр тыллара буолалларын быһыытынан, барамай эбэтэр өйдөбүл ахсаанын уонна чыыһыланы бэлиэтиир саҥа чааһыгар – ахсаан аакка майгыннаһар тыллара үгүс.

Захарова Күннэй Викторовна, М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи бэдэрээлинэй үнүбэрситиэт Арассыыйа Бэдэрээссийэтин Хотугулуу-Илиҥҥи норуоттарын тылларын уонна култуураларын үнүстүүтүн маҕыстыраана

Салайааччыта — Сорова Ирина Николаевна, тыл үөрэҕин хандьыдаата, дассыан

Саха тылыгар ахсаан аат маннык араастаах: 1) төһө ахсаан аат (биир, икки), 2) –с сыһыарыылаах кэрискэ ахсаан аат (иккис, алта уон бэһис), 3) -ча, -чака сыһыарыылаах барыллааһын ахсаан аат (отучча, сэттэ уончака), 4) -лыы сыһыарыылаах үллэһик ахсаан аат (үстүү, биэстиитэ), 5) -ыа, -ыан, -ыайах сыһыарыылаах хомуур ахсаан аат (алтыа, сэттиэн, бэһиэйэх), 6) бытархай ахсаан аат (биэс гыммыт иккитэ, чиэппэр), 7) чопчута суох ахсаан аат (элбэх, хас да) [1, 86].

Оттон туурак тылыгар түөрт көрүҥ: 1. төһө (beş, yirmi üç), 2. кэрискэ (yirmi ikinci, altıncı), 3. хомуур (sekizer, birer), 4. бытархай (üç bölü beş) уонна игирэлэр ахсааннарын бэлиэтиир (üçüz) ахсаан ааты араараллар [2, 171].

Туурак тылын хомуур, бытархай ахсаан ааттарын үөскээһиннэрэ саха тылыгар майгыннаабат. Ол курдук хомуур ахсаан аат -ar, — er сыһыарыылар көмөлөрүнэн үөскүүллэр. Бытархай ахсаан аат туурак тылыгар маннык бэриллэр: üçte bir (1/3). Оттон туурак тылын кэрискэ ахсаан аатын көрүҥэ саха тылыгар ыйдар ааттарыгар сөп түбэһэрэ көстөр (altıncı — алтынньы, yedinci — сэтинньи).

Туурак тылын төһө ахсаан аата саха тылыгар майгынныыр холобура үгүс: bir – биир, iki – икки,  üç – үс, dört – түөрт , beş – биэс, altı – алта,  yedi – сэттэ, dokuz – тоҕус,on – уон, on beş – уон биэс , yirmi – сүүрбэ, yirmi yedi – сүүрбэ сэттэ, otuz – отут, otuz iki – отут икки, yüz – сүүс, dokuz yüz on altı – тоҕус сүүс уон алта.

Саха уонна туурак маарыннаһар ахсаан ааттара этиллиилэрин эспиримиэннээн тэҥнээн көрүөҕүҥ:

1. [tÜÖrt]                     2.[dört]

Бэриллибит тыллар биирдии сүһүөхтээхтэр. Табылыыссаҕа көстөрүн курдук, сахалыы түөрт диэн тыл туурактыы dört диэн тыллааҕар 185 мс уһуннук этиллибит, ол түөрт диэн тылга дьуптуон баарынан быһаарыллар. Куолас хамсааһына түөрт диэн тылга 137 Гц саҕаланар, ол кэннэ аһаҕас дорҕоон этиллиитигэр үөскээбит 167 Гц тахсыы уонна 155 Гц түһүү түмүгэр 161 Гц тиийэр. Оттон dört диэн тылга 156 Гц саҕаланар, 173 Гц кыра тахсыылаах уонна 131 Гц тиийэн түмүктэнэр. Түөрт диэн тылга [үө] дорҕоон уһуна 153 мс, онтон туурактыы dört диэн тылга [ö] дорҕоон уһуна 119 мс. Онон сахалыы [үө] дорҕоон 34 мс туурактыы [ö] дорҕооннооҕор уһун.

Онтон икки сүһүөхтээх ахсаан ааттары көрдөххө:

1. [togus]  2. [dokuz]

Табылыыссаҕа көстөрүн курдук, туурактыы dokuz диэн тыл сахалыы тоҕус диэн тыллааҕар 107 мс уһуннук этиллибит, ол  dokuz диэн тыл иккис сүһүөҕэр охсуу баарынан быһаарыллар. Куолас хамсааһына тоҕус диэн тылга 120 Гц саҕаланар, 155 Гц кыра тахсыылаах уонна 131 Гц тиийэн түмүктэнэр. Оттон dokuz диэн тылга 162 Гц саҕаланар, 143 Гц кыра түһүүлээх, ол кэннэ 147 Гц кыра тахсыылаах уонна түмүгэр 204 Гц тиийэ тахсан баран, 140 Гц түмүктэнэр.

Түмүктээн эттэххэ, сахалыы уонна туурактыы төһө ахсаан ааттар маарыннаһар холобурдара элбэх. Туурак тылыгар ахсаан аат көрүҥэ саха тылынааҕар аҕыйах. Туурак ахсаан аата этиллиитинэн саха ахсаанынааҕар кытаанах, ону куолас хамсааһына да көрдөрөр: үрдүк туонтан саҕаланан, бүтүүтүгэр түһүүлээх буолар.

Литэрэтиирэ:

1. Антонов Н.К., Коркина Е.И., Слепцов П.А., Филиппов Г.Г., Данилова Н.И., Винокуров И.П. Саха билиҥҥи тыла. Морполуогуйа: устудьуоҥҥа аналлаах үөрэнэр кинигэ. – Дьокуускай: Бичик, 2009. – 288 с.
2. Гениш Э. Грамматика турецкого языка.Фонетика, морфология, этимология, семантика, синтаксис, орфография, знаки препинания: Т.1: Язык, грамматика, фонетика, словва, имена существительные, имена прилагательные, местоимения, наречия. – Москва: Издательство ЛКИ, 2008. – 232 с.