Помидору көрүү
Бу култуура Саха сиригэр аҕалыллыбыта син ыраатта, инньэ гынан үүннэриитин балачча баһылаатыбыт. Мин бу уонча сылтан бэттэх помидору көрүүгэ маннык ньымалары сөбүлээн туттабын: 1). Помидор угун таарыйан, сахсата сылдьары итиэннэ салгын курдары охсорун сөбүлүүр эбит. 2). Угуттан тутан туран, силиһин оргууй хамсаттахха, үүнэрэ тохтуур, ол оннугар аһа улаатар, ситэр, угар туран буһан, кытаран барар. 3). Угун сарбыйан, сэбирдэҕин быһыталаан кэбистэххэ, аһын үчүгэйдик кутар. Маны таһынан помидор ордук лабаатын, сэбирдэҕин быһан, ууга сытыаран көөнньөрөн, атын култуураларга, чуолаан хаппыыстаҕа эбии аһылык быһыытынан туттуллар.
Оҕурсу килиэби таптыыр
Түүнүн биллэрдик хараҥарар буолан, оҕуруот аһа, чуолаан оҕурсу үүнэрэ түргэтээтэ. Онон күнүскү өттүгэр тэпилииссэ аанын барбах эрэ сэгэччи аһыҥ – күнүс сылыйбыт буор түүн сылааһын биэрдин. Тэпилииссэни арыйан, салгын курдары охсорун хааччыйдахха, тэллэй ыарыыта сыстыбат. Оттон биэдэрэҕэ сибиэһэй ынах сааҕын көөнньөрөн туруордахха, сыта, сиигэ дьайан, аһын кутуута хойдор. Баччаларга оҕурсу силиһэ тахсан кэлээччи, ону саҥабуорунан саба куттахха, ыалдьыа суоҕа уонна күһүн өргө диэри астаныаҕа.
Эбии аһатарга килиэп ордук. Бастаан уу кутан баран, убаҕас марганка суурадаһын ыстарыҥ, түөрт хонугунан кураанах күлү табыгынатыҥ. Дьэ, ол кэнниттэн биир биэдэрэ ууга бухааҥка аҥара килиэби көөнньөрөн, нэдиэлэ аайы аһата сылдьыҥ.Оччоҕуна оҕурсу магний, калий курдук наадалаах эттиктэринэн хааччыллыа, ыарыыны чугаһаппат буолуо, сэбирдэхтэрэ саһарыахтара суоҕа, аһа улаатыа, элбиэ.
Күннэтэ көмтөххө, улаатар
Хаппыыста сүрэҕэ ситэри хомулла илик буоллаҕына, ыксаамаҥ. Хомуйуохха диэри өссө даыраах. Билигин кини алларааҥы сэбирдэхтэрэ наадата суохтар, онон итилэри быһан кэбиһиҥуонна саамай улахан сэбирдэҕин үрдүгэр саба быраҕыҥ. Аллараа өттүн күн аайы тээпкэлээн, буорунан көмөн биэриҥ. Ый иһигэр киһи билбэт гына улаатыа.
Үөнтэн-көйүүртэн сэрэтэн, хаппыыстаны мэлдьи тээпкэлээн биэрэ сылдьыҥ. Үөн хаппыыста сэбирдэҕэр сымыыттаабыт уонна куруһуба курдук быһа сиэбит буоллаҕына, хойуу соҕустук оһох күлүн кутуҥ. Нэдиэлэ буолан баран, эмиэ хатылааҥ.
Кабачуок дьиктитэ элбэх
Уоҕурдууну мээнэ куттахха, үүнэр күүһэ барыта отугар баран хааларын иһин, кабачуогу сайын устата биирдэ-иккитэ эрэ эбии аһатыллар. Үчүгэйдик куоппаһырарын наадатыгар, сэбирдэхтэрин аҕыйатыллар, ити салгын оонньоон аһа сытыйбатыгар эмиэ көмөлөһөр.
Кыһын өргө диэри хаһааныллар суортары атырдьах ыйыгар улаатыннарар ордук, хаҕа халыҥ буоларын туһуттан. Өссө анныгар хаптаһын ууран биэрдэххэ, хаҕа ардахха буорту буолбат.Хаҕа халыҥаатаҕына, куурдан баран сөрүүн сиргэ ууруллар. Кыһын таһааран аска туттар саҕана иһинээҕи сиэмэтэ толору сиппит буолар, ону хатаран, сиэмэ оҥостуохха сөп. Өр харайыллар тыыкыбаны эмиэ маннык дьаһайыллар.
Баклажан хоннохтонор
Улаатан истэҕин ахсын, баклажан алларааҥы сэбирдэхтэрин биир-биир тоноон ылан иһиллэр. Бутуоннара саҥа аһыллан баран саккыраабатын наадатыгар сарсыарда эрдэ тиксиһиннэрэр ордук, ол эбэтэр синньигэс киистэнэн сэрэнэн сибэккилэрин барытын таарыйталаан биэриллэр. Тоҕо диэтэххэ, сибэккитэ астааҕа эбэтэр аһа суоҕа биллибэт буолан, итинник эрэ ньыманан куоппаһырдыллар.
Эбии аһыырын сүрдээҕин билинэр уонна сөбүлүүр, төрүт талымаһа суох, ол иһин, кыра-кыралаан уоҕурда сылдьыллар. Күһүөрү төбөтүн сарбыйан кэбистэххэ, аһа үчүгэйдик улаатар. Биэрэһи эмиэ алларааттан тахсар хоннох лабаарын үөһээ арахсар лабаатыгар диэри барытын тууруллар.
Хортуоппуйга уу кутуллубат
Билигин хортуоппуй угун мээнэ быһыллыбат, көннөрү аҕыйатан эрэ биэриэххэ сөп итиэннэ ууну кутуллубат. Тоҕо диэтэххэ, наада буолар уутун сарсыардааҥы сиигинэн хааччынар. Халлаан тымныйан истэҕин ахсын улаатан, хаҕа халыҥаан иһэр.
Сүмэлээх сүбэлэр
Биһиги сүрүн сорукпут оҕуруоппут аһын ыкса күһүҥҥэ диэри тиэрдии, саҥа тахсан эрээччилэри улаатыннарыы буолар. Онуоха манныктары учуоттааҥ: Оҕурсуну наһаа улаатыннарбакка хомуйан иһиҥ, саҥалар таҕыстыннар. Чочунаах угун баайыҥ, улааттын, ситтин. Кыһын хаһаанар кабачуогу улаатыннарар ордук, умуһахха уһуннук тулуктаһыа.Тыыкыба астаах угар үөһэттэн үс—түөрт сэбирдэҕи хаалларан баран, төбөтүн лэппийиҥ, ордук лабаатын быһыҥ. Биэрэс улахан сэбирдэхтэрин уонна төбөтүн быһыҥ, сибэккилэрэ сайдан, ас биэриэхтэрэ. Бөдөҥ моркуобу ылан иһиҥ, бытархай аһа улааттын. Уоҕурдууну кутары тохтотуҥ, төрдүн кураанах отунан сабыҥ. Луук улаатан, уга сытан эрэр, онон уу кутары тохтотон, буорун көмөн биэриҥ.
Раиса Сибирякова, «Саха сирэ» edersaas.ru
